Document Type : Research Paper
Author
Abstract
Keywords
اختلالات خواب گروهی از اختلالات روانپزشکی هستند که در بررسی سلامت عمومی و بالینی جامعه از اهمیت بالایی برخوردار میباشند (1). این گروه در طیفی از یک اختلال مستقل بالینی تا علامتی از یک سندرم بالینی دیده شده، لذا تاثیرات مستقیم یا غیر مستقیم وسیعی بر عملکرد روزانه، کیفیت زندگی و بهرهوری بیماران در جامعه ایفا میکنند (4-2).
بیخوابیهای مزمن به عنوان یکی از انواع شایع اختلالات خواب، سالانه تعداد زیادی از مردم را در سراسر دنیا مبتلا کرده، بر روابط بین فردی ایشان در خانواده و اجتماع تاثیر
میگذارند (5). از سوی دیگر شیوع بسیاری از اختلالات روانپزشکی از جمله طیف افسردگی و اضطرابها در بیماران مبتلا به بیخوابی بیشتر از متوسط جامعه است (6).
نظر به اهمیت سلامت خواب، مطالعات گستردهای در بررسی جنبههای گوناگون اختلالات خواب صورت پذیرفته است. بسیاری از این مطالعات به بررسی کیفیت خواب[1] به عنوان یک شاخص مطرح از سلامت عمومی فرد پرداختهاند (1). مطالعات انجام شده در کشورهای مختلف، شامل جمعیتهای بالینی گوناگونی هستند. در برخی مطالعات، شیوع بالاتر مشکلات خواب در جمعیت بالغین جوان گزارش گردیده است (1). همان طور که در بسیاری از مطالعات، تنش عاطفی زیادی در بین دانشجویان پزشکی مشاهده شده (9-6) و کیفیت خواب دانشجویان نسبت به جمعیت عمومی جامعه به طرز چشمگیری پایینتر بوده است (10). مشکلات خواب با افزایش نگرانی در خصوص سلامتی، تحریکپذیری، افسردگی، خستگی، مشکلات تمرکز و توجه و ضعف کارکرد آموزشی همراهند (10).
از سوی دیگر، مطالعاتی وجود دارند که افزایش شدید مشکلات خواب را در بین دانشجویان نشان دادهاند، همان طور که در مطالعات پیشین نیز به این موضوع اشاره شده است (11). واضح است که مشکلات مرتبط با خواب و تشخیص آنها به عنوان یک معضل بهداشتی عمومی ناشناخته در بین دانشجویان مطرح است (12). لذا به دلیل تاثیر متغیرهای گوناگون بر کیفیت خواب دانشجویان پزشکی (13)، در این مطالعه بر آن شدیم تا کیفیت خواب را در بین دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد بررسی نماییم. شاید توجه به اهمیت برخی متغیرها و توانایی تغییر در مورد تعدادی از آنها بتواند کیفیت خواب دانشجویان را افزایش داده در ارتقای زندگی شخصی، خانوادگی و عملکرد حرفهای و تحصیلی ایشان موثر باشد.
روشکار
در این مطالعهی توصیفی که در سال 87-1386 در دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شده است، 310 نفر دانشجوی دانشکدهی پزشکی در مقاطع گوناگون دورهی پزشکی عمومی، به طور تصادفی انتخاب گردیدند. با توجه به عواملی که بر کیفیت خواب اثر میگذارند و در افراد مختلف متفاوتند، از شیوهی خودگزارشدهی در اخذ اطلاعات استفاده شد (3). این روش، نکات کلیدی را در مورد ارزیابی و درمان مشکلات خواب فراهم میسازد (14). در مطالعهی حاضر از شاخص کیفیت خواب پیتزبورگ[2] (PSQI) جهت بررسی کیفیت خواب در افراد مورد بررسی استفاده شده است (15). PSQI در بسیاری از مطالعات دیگر نیز به عنوان پرسشنامه برای دستیابی به کیفیت خواب مورد استفاده قرار گرفته است (13،20-16). در یک مطالعه که جهت ارزیابی 22 ابزار مختلف ارزیابی مشکلات خواب طراحی شده بود، تنها دو مورد تحت ارزیابی وسیع روانسنجی قرار گرفتند (مطالعهی پیامدهای پزشکی، اندازهگیری مشکلات خواب و شاخص کیفیت خواب پیتزبورگ) (21). حتی در بیماران بدحال نیز، امتیازات PSQI به میزان متوسط تا زیادی به کیفیت خواب گزارش شده از سوی بیماران، بستگی دارد (22). در این مطالعه، پس از توضیح اهداف و ذکر محرمانه باقی ماندن اطلاعات افراد، فرم پرسشنامهی کیفیت خواب پیتزبورگ در اختیار دانشجویان پزشکی قرار گرفت و از ایشان درخواست گردید ضمن تکمیل اطلاعات جمعیتشناختی نظیر سن، جنس، وضعیت تاهل، قد، وزن (شاخص تودهی بدنی[3] (BMI) نیز با داشتن قد و وزن، قابل محاسبه است)، محل سکونت (به صورت خوابگاه و غیرخوابگاه)، به پرسشنامه PSQI پاسخ دهند. این پرسشنامه مشکلات خواب را در طی 4 هفتهی گذشته، امتیازبندی مینماید. حساسیت و ویژگی پرسشنامهی کیفیت خواب پیتزبورگ به ترتیب 6/89 و 5/86 درصد میباشد (23) و در ایران نیز پایایی آن تایید گردیده است (24،25). این پرسشنامه شامل 7 زیرمقیاس است: 1- توصیف کلی فرد از خواب، 2- تاخیر در به خواب رفتن، 3- طول مدت خواب مفید، 4- کفایت خواب (بر اساس نسبت طول مدت خواب مفید از کل زمان سپری شده در رختخواب محاسبه میشود)، 5- اختلالات خواب (به صورت بیدار شدن شبانهی فرد تعریف میشود)، 6- میزان داروی خوابآور مصرفی و 7- عملکرد صبحگاهی (به صورت مشکلات تجربه شده توسط فرد در طول روز ناشی از بدخوابی تعریف میشود). نمرهدهی هر یک از مقیاسهای پرسشنامه بین 0 تا 3 صورت میگیرد. به این ترتیب که مورد اصلا تجربه نکردهام معادل صفر، کمتر از یک بار در هفته معادل یک، یک یا دو بار در هفته معادل دو و در نهایت سه بار یا بیشتر در هفته تجربه کردهام معادل سه، نمره میگیرد. حاصل جمع نمرات مقیاسهای هفتگانه، نمرهی کلی را تشکیل میدهد که بین 0 تا 21 است. نمرهی کلی بالاتر از 5 به معنی نامناسب بودن کیفیت خواب است (23) که در مطالعهی حاضر نیز کیفیت خواب مناسب و نامناسب بر این اساس ذکر شده است. در مطالعهای در بیمارستان دانشگاهی لوبک در آلمان، حساسیت PSQI در امتیازات بالای 5 به میزان 7/98 درصد و اختصاصی بودن آن 4/84 درصد در بیماران دچار بیخوابی در مقایسه با گروه شاهد برآورد گردید (26).
شایان ذکر است که مطالعهی حاضر با تایید کمیتهی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شده و برگرفته از پایاننامهی دکترای پزشکی عمومی بوده است. جهت رعایت اخلاق پژوهش، تکمیل پرسشنامهها با توضیح اهداف تحقیق برای شرکتکنندگان و به صورت اختیاری بدون درج نام افراد صورت گرفته و به شرکتکنندگان در خصوص محرمانه ماندن اطلاعات ایشان، اطمینان داده شده است.
پس از تکمیل پرسشنامهها، دادهها جمعآوری و از طریق
نرمافزار SPSS نسخهی 16 تحلیل شد. جهت ارزیابی توزیع نرمال متغیرها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف[4]، جهت مقایسه متغیرهای کمی از آزمون تی و برای متغیرهای کیفی از آزمون یومنویتنی[5] استفاده گردید.
نتایج
نمونهی مورد بررسی در این مطالعه شامل 310 نفر از دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد میباشد و بر اساس اطلاعات جمعیتشناختی، تعداد 222 نفر از ایشان (6/71%) زن و 88 نفر (4/28%) مرد میباشند. سایر اطلاعات جمعیتشناختی ایشان در جدول 1 آمده است.
جدول 1- اطلاعات جمعیتشناختی دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
متغیر |
تعداد |
درصد |
|
جنسیت |
زن |
222 |
6/71 |
مرد |
88 |
4/28 |
|
وضعیت تاهل |
متاهل |
50 |
2/16 |
مجرد |
259 |
5/83 |
|
نا مشخص |
1 |
3/0 |
|
محل سکونت |
خوابگاه |
111 |
8/35 |
غیر خوابگاه |
172 |
5/55 |
|
نا مشخص |
27 |
7/8 |
|
سن (سال) |
6/2±7/22 |
جدول 2- کیفیت خواب دردانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهدبر اساس PSQI
متغیر |
تعداد |
درصد |
درصد معتبر |
|
کیفیت خواب |
نامناسب |
92 |
7/29 |
8/39 |
مناسب |
139 |
8/44 |
2/60 |
|
کل |
231 |
5/74 |
100 |
|
موارد نامشخص |
79 |
5/25 |
|
بر اساس نمرات به دست آمده از پرسشنامهی کیفیت خواب پیتزبورگ و پس از حذف پرسشنامههای ناکامل، با معیار قرار دادن نمرهی 5 به عنوان خط برش (نمرات بالای 5 نشانهی کیفیت نامناسب خواب میباشد)، شیوع کلی کیفیت خواب نامناسب در بین دانشجویان مورد مطالعه به میزان 8/39 درصد بوده است. اطلاعات مربوط به کیفیت خواب دانشجویان در جدول 2 آمده است.
همان طور که در جدول 1 آمده است، میانگین سنی دانشجویان 72/22 سال با انحراف معیار 64/2 سال بوده است. به علاوه کمترین و بیشترین سن گزارش شده در این مطالعه به ترتیب 18 و40 سال بود. از آنجا که سن دانشجویان شرکتکننده در مطالعه از توزیع نرمال برخوردار نبود، مقایسهی آن با آزمون غیر پارامتریک یومنویتنی صورت پذیرفت. بر اساس اطلاعات جدول 3، تفاوت معنیداری بین دو گروه با کیفیت خواب مناسب و نامناسب (به ترتیب بر اساس نمرهی کیفیت خواب 5 و کمتر از آن و بالاتر از 5) در متغیر سن وجود ندارد (500/0=P).
جدول 3- کیفیت خواب دردانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد بر اساس متغیر سن
|
کیفیت خواب |
تعداد |
درصد |
P |
سن |
نامناسب |
92 |
2/2±7/22 |
500/0 |
مناسب |
138 |
8/2±6/22 |
||
کل |
230 |
6/2±6/22 |
کیفیت خواب بر اساس متغیرهای جمعیتشناختی جنسیت، محل سکونت (به تفکیک خوابگاه و غیرخوابگاه) و وضعیت تاهل نیز بررسی گردید که اطلاعات آنها در جدول 4 ذکر شدهاند. همچنین به دلیل آن که شاخص تودهی بدنی[6] (BMI) نیز میتواند به عنوان یک متغیر در کیفیت خواب اثرگذار باشد، اطلاعات مربوط به آن نیز در جدول 4 ذکر شده است. این شاخص از طریق تقسیم وزن (به کیلوگرم) بر مجذور قد (به متر) به دست میآید و در مطالعات دیده شده است که مقادیر افزایش یافتهی آن (25 و بالاتر از آن) با مشکلات حین خواب همراه است (27).
بین جنسیت و نمرهی کیفیت خواب (مناسب و نامناسب) تفاوت معنیداری مشاهده گردید (003/0=P) و کیفیت خواب در مردان به طرز معنیداری نامناسبتر از زنان بود. بررسی BMI دانشجویان در دو سطح مساوی و بالاتر از 25 و کمتر از 25 با نوع کیفیت خواب آنها (مناسب و نامناسب) نیز نشان میدهد که تفاوت این دو معنیدار بوده و با افزایش BMI، کیفیت خواب دانشجویان به شکل معنیداری افت میکند (019/0=P). در خصوص وضعیت تاهل دانشجویان با نمرهی کیفیت خواب، رابطهی معنیداری مشاهده نشد (547/0=P). در مقایسهی بین محل سکونت (خوابگاه و غیر خوابگاه) و کیفیت خواب (مناسب و نامناسب) نیز تفاوت معنیداری وجود نداشته است (109/0=P).
جدول 4- مقایسهی کیفیت خواب بر مبنای متغیرهای جنسیت، BMI، محل اقامت و وضعیت تاهل در دانشجویان پزشکی
متغیر |
کیفیت خواب |
P |
||||
مناسب |
نامناسب |
|||||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|||
جنسیت |
مرد |
29 |
6/44 |
36 |
4/55 |
003/0 |
زن |
110 |
3/66 |
56 |
7/33 |
||
BMI |
25 BMI≥ |
11 |
3/39 |
17 |
7/60 |
019/0 |
25 BMI< |
114 |
6/62 |
68 |
4/37 |
||
محل سکونت |
خوابگاه |
41 |
2/53 |
36 |
8/46 |
109/0 |
غیر خوابگاه |
87 |
4/64 |
48 |
6/35 |
||
وضعیت تاهل |
متاهل |
24 |
9/64 |
13 |
1/35 |
547/0 |
مجرد |
115 |
6/59 |
78 |
4/40 |
نظر به تفاوت مشاهده شده در کیفیت خواب بر حسب جنسیت دانشجویان، شاخص تودهی بدنی به عنوان متغیر احتمالی مخدوشکننده در دو جنس مقایسه شد که اطلاعات آن در جدول 5 آمده است. همان طور که مشاهده میشود شیوع شاخص تودهی بدنی بالا در مردان به طور معنیداری بالاتر از زنان بوده است (00001/0>P).
جدول 5- ارتباط جنسیت و BMI در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
متغیر |
جنسیت |
P |
||||
مرد |
زن |
|||||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|||
BMI |
25 BMI≥ |
23 |
5/60 |
15 |
5/39 |
00001>P |
25 BMI< |
63 |
9/25 |
180 |
1/74 |
از آنجا که امکان دارد تفاوت مشاهده شده در کیفیت خواب بین دو جنس ناشی از اثر مداخلهگر شاخص تودهی بدنی باشد، جهت ارزیابی تاثیر این عامل مداخلهگر تصمیم گرفته شد کیفیت خواب دو جنس در دو طیقهی شاخص تودهی بدنی بیشتر یا مساوی 25 و کمتر از 25 به صورت جداگانه مقایسه شود که نتایج این تحلیل در جدول 6 آمده است. همان طور که مشاهده میشود در BMI بالا تفاوت بین دو جنس در کیفیت خواب معنیدار نمیباشد (00/1=P)، لیکن در BMI پایین این تفاوت معنیدار شده است (019/0=P).
جدول 6-مقایسه کیفیت خواب در دو جنس به تفکیک BMI در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
متغیر |
جنسیت |
کیفیت خواب |
P |
||||
نامناسب |
مناسب |
||||||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
||||
BMI |
25 BMI≥ |
مرد |
12 |
6/70 |
8 |
7/72 |
00/1* |
زن |
5 |
4/29 |
3 |
3/27 |
|||
25 BMI< |
مرد |
23 |
8/33 |
21 |
4/18 |
019/0** |
|
زن |
45 |
2/66 |
93 |
6/81 |
* بر اساس آزمون دقیق فیشر گزارش گردیده است.
** بر اساس آزمون مجذور خی گزارش گردیده است.
بحث و نتیجهگیری
در مطالعهی حاضر بنا بر نتایج، 8/39 درصد از دانشجویان، کیفیت خواب نامناسبی داشتند و تفاوت کیفیت خواب بین دو جنس، معنیدار یود. در یک مطالعه برآورد شده است که 17/19 درصد دانشجویان پزشکی کیفیت خواب نامناسبی دارند و تفاوت بین دو جنس از نظر آماری معنیدار نبوده که از این نظر با مطالعهی حاضر ناهمسو است، اما بین کیفیت خواب دانشجویان سالهای مختلف دورهی پزشکی، تفاوت
معنیداری مشاهده شده و رابطهای بین کیفیت خواب و وجود افسردگی و اضطراب در آنها مشاهده شده است. عواملی که کیفیت خواب را در دانشجویان پزشکی تحت تاثیر قرار
میدهند عبارتند از: نگرانی از خوابیدن، خواب/استراحت نامنظم، نگرانی در مورد امتحان، تنش، روابط با همکلاسیها، خودارزیابی وضعیت سلامتی، محیط خوابگاهها و دیر به رختخواب رفتن (28) که یافتههای مطالعهی حاضر در خصوص عدم تفاوت معنیدار در دانشجویان ساکن خوابگاه و غیرخوابگاه با این مطالعه، ناهمسو است. مطالعات انجام شده در اروپا و ژاپن، مطرحکنندهی اثر منفی تنشهای شغلی بر خواب هستند (29) که درصد بالای کیفیت خواب نامناسب در دانشجویان پزشکی مطالعهی حاضر نیز موید این مطلب
میباشد. در یک مطالعه که بر روی 413 دانشجوی پزشکی در سنین 33-19 سال در دانشگاه تارتو انجام شده بود، مشاهده گردید که بین کیفیت خواب و پیشرفت تحصیلی، فعالیت و شرایط زندگی رابطهی معنیداری وجود دارد (30). در مطالعهای در فلسطین، 400 دانشجو با میانگین سنی 3/1±2/20 سال بررسی شدند. کیفیت خواب ضعیف در 8/9 درصد دانشجویان مشاهده شد که و به طور معنیداری با تاخیر در به خواب رفتن، بیدارشدنهای مکرر شبانه، زمان به رختخواب رفتن و کابوسهای شبانه، ارتباط داشت، اما رابطهی معنیداری با پیشرفت تحصیلی دیده نشد (31). در یک مطالعه بیان شده است که شاخص تودهی بدنی بالاتر با مشکلات و آپنهی حین خواب همراهی دارد (27) در مطالعهی حاضر نیز بین BMI دانشجویان و کیفیت خواب آنها رابطهی معنیداری مشاهده شد که با توجه به تفاوت معنیدار کیفیت خواب و شاخص تودهی بدنی بین دانشجویان زن و مرد، در BMI بالا تفاوت بین دو جنس در کیفیت خواب، معنیدار نبوده ولی در BMI پایین، معنیدار بوده است. این به آن معناست که با افزایش شاخص تودهی بدنی که خور از متغیرهای مؤثر بر کیفیت خواب است، اثر متغیر جنسیت در کیفیت خواب کم میشود ولی در BMI پایین اثر جنسیت در کیفیت خواب بارزتر شده، مردان بدتر میخوابند که این مطلب خلاف مطالعهی مورد اشاره بوده است. شایان ذکر است که شاخص تودهی بدنی میتواند به عنوان نشانهای از سبک زندگی افراد مطرح باشد و بنا بر یک تحقیق بین سبک زندگی منظم و خواب خوب ارتباط مثبتی وجود دارد، به گونهای که سبک زندگی مناسب و منظم، به بهبود وضعیت خواب افراد منجر میگردد (19). در مطالعهای بر روی وضعیت خواب زنان، زنان دارای شریک زندگی پایدار، خواب بهتری نسبت به زنان تنها یا دارای شرکای ناپایدار دارند (32) هر چند که ارتباط بین تاهل و کیفیت خواب در مطالعهی حاضر، معنیدار نبوده است.
مطالعهی حاضر دارای محدودیتهایی است که تعمیم نتایج آن را تا حدی دشوار میسازد. از جملهی این محدودیتها
میتوان به انتخاب گروه دانشجویان پزشکی اشاره نمود که طبعا دامنهی سنی خاصی را شامل میشوند و در نتیجه، امکان مقایسهی آن را با دیگر دانشجویان یا سایر گروههای سنی، از نظر نوع و میزان تنشهای حاکم بر این رشتهی تحصیلی، فراهم نمیسازد. به علاوه با توجه به عدم تمرکز بر متغیر مقطع تحصیلی دانشجویان (علوم پایه، فیزیوپاتولوژی، کارآموزی و کارورزی) امکان انجام مقایسه بین آنها فراهم نشد. از دیگر محدودیتهای مطالعه آن بود که با توجه به خصوصیت ویژهی پرسشنامه کیفیت خواب پیتزبورگ که در صورت عدم پاسخگویی کامل به سئوالات، مناسب است پرسشنامهی مزبور از مطالعه خارج شود لذا میزان موارد ریزش یافته در این مطالعه بالا (5/25%) بود. جهت رفع این مشکل پیشنهاد میشود در زمان جمعآوری اطلاعات، به دقت بر کیفیت پاسخگویی به پرسشنامه توجه گردد.
همان طور که مشاهده میشود شیوع اختلالات خواب در بین دانشجویان پزشکی مشهد بسیار بالاتر از مطالعات مشابه در کشورهای دیگر بوده است. با توجه به تاثیر واضح پایین بودن کیفیت خواب بر کیفیت عملکرد فرد، پیشنهاد میشود مطالعات دیگری برای شناسایی عوامل مرتبط با اختلالات خواب در دانشجویان بالاخص با توجه به شاخص تودهی بدنی و سبک زندگی ایشان انجام پذیرد.
[1]Sleep Quality
[2]Pittsburgh Sleep Quality Index
[3]Body Mass Index
[4]Kolmogrov-Smirnov
[5]U Mann-Whitney
[6]Body Mass Index