نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناسی ارشد آموزش بهداشت، دانشکده ی بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی همدان
چکیده
کلیدواژه‌ها
سوءمصرف مواد[1] یکی از جدیترین معضلات بشری در سالهای اخیر و یکی از پیچیدهترین پدیدههای انسانی میباشد (1) که به عنوان الگوی غیر تطابقی مصرف مواد منجر به بروز مشکلات مکرر شغلی، اجتماعی و قانونی میگردد (2،3). معضلات اجتماعی این مسئله در کشورهای در حال توسعه، چشمگیر بوده و این کشورها به دلیل دارا بودن بافت جمعیتی جوان، در معرض خطر بیشتری قرار دارند (4). دانشجویان نیز مانند سایر اقشار جوان از این معضل در امان نیستند. اثرات مصرف مواد در دانشجویان عمیق و گاهی کشنده گزارش شده است (5).
بنا به گزارش دفتر مواد مخدر و جرم سازمان ملل در سال 2004 میلادی تعداد مصرفکنندگان انواع مواد مخدر رقمی حدود 185 میلیون نفر برآورد شده است که 3 درصد جمعیت جهان را شامل میشود و در این بین، مواد محرک از نوع آمفتامینها و متآمفتامینها با مجموع 30 میلیون نفر مصرف
کننده در ردیف دوم مصرف قرار دارد (6).
در حال حاضر حداقل 1300 نوع ماده محرک وجود دارد که از بین آنها ترکیبات آمفتامینی و فراوردههای کوکا، بیشترین مصرف را در جهان دارد (7). در این بین میتوان به ترکیب اکستازی[2] (3 و4- متیلن دیاکسی متآمفتامین[3] یا MDMA) و متآمفتامین[4] (شیشه) اشاره کرد (8). در ابتدا، مصرف این مواد با مقاصد تفریحی، توسط نوجوانان اروپایی و آمریکایی افزایش یافت ولی امروزه طیف وسیعی از ترکیبات این مواد در بازار، موجود میباشند (9). اثرات این داروها سی دقیقه پس از مصرف شروع شده و اوج اثر آن حدود نود دقیقه بعد از مصرف آن است. استفاده میزان زیاد این داروها به مدت طولانی، موجب بروز مقاومت به دارو می شود (10). بر اساس مطالعات انجام شده مصرف مواد محرک و توهمزا موجب تغییر در سطح هوشیاری شده و تمایلات عاطفی و احساسی فرد را افزایش میدهد. بروز توهمات بینایی به همراه اختلال در تمرکز و تصمیمگیری به دنبال مصرف، امری محتمل است و درک زمان و فضا برای مصرفکنندگان داروها، تغییر میکند. این داروها با میزان 5/1 تا 7/1 میلیگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، پدیدهی مسخ شخصیت خفیف تا متوسطی را ایجاد میکنند (9). از اثرات جسمی مصرف این مواد میتوان به تهوع، افزایش فشار خون و درجه حرارت بدن، نارسایی سیستم قلب و عروق، مشکلات کلیوی، به هم فشردن دندانها، خشکی دهان، اختلال در تعادل، صرع و کما اشاره کرد (11). خسارات جانی و مالی و پیامدهای اجتماعی، همچون هزینههای اقتصادی، مرگ، خودکشی، بزههای سنگین، ازدواجهای ناموفق و خطر بیماریهای آمیزشی مانند ایدز و هپاتیت در اثر
سوءمصرف این مواد را نیز نبایست از نظر دور داشت (12).
آمارهای مربوط به سوءمصرف مواد محرک، متفاوت است. دو برابر شدن تعداد مصرفکنندگان این مواد در بین نوجوانان آمریکایی در اواخر قرن بیستم (13) و ادامهی افزایش روند مصرف در این گروه تا سال 2002 و سپس کاهش روند مصرف در فاصلهی زمانی سالهای 2002 تا 2005 و افزایش تدریجی مصرف از سال 2005 تا 2008 از نکات قابل توجه در رابطه با سوءمصرف مواد محرک میباشد (14). در ایران نیز میزان مصرف اکستازی در بین جوانان 15 تا 25 سالهی شهر تهران حدود 5/18 درصد (15) و در مطالعات دیگری میزان سوءمصرف این مواد در میان دانشجویان شهر بیرجند و گیلان 3/4 درصد گزارش شده است (16، 17).
به طور مسلم، اعتیاد پدیدهای روانیاجتماعی است که نمیتوان آن را تنها با اتکا به روشهای قهرآمیز، کنترل یا ریشهکن نمود و این کار به تدابیر علمیتری نیازمند است (18). مطالعات نشان داده است که تعامل میان ساختار شخصیتی افراد با محیط، اختلالات عملکردی روانشناختی و اثرات شیمیایی دارو بر رفتار در مجموع از عوامل اثرگذار بر این پدیده هستند (21-19). ابتلا به بیماری روانی نیز در
پژوهشهای زیادی همواره به منزلهی یک عامل خطر مصرف مواد گزارش شده است (22). در همین راستا، پژوهشهای انجام شده بر روی دانشجویان نشان از شیوع 28 درصدی یکی از اختلالات افسردگی اساسی، سازگاری و یا اضطرابی
میدهد (23). در سایر مطالعات انجام شده بر روی نوجوانان و جوانان ایرانی نیز عواملی همچون پایین بودن اطلاعات و سطح آگاهی، زندگی در اماکن بدون نظارت خانواده مثل خوابگاه و خانههای استیجاری دانشجویی (16،24)، جنس مذکر، مقطع تحصیلی زیر دیپلم و سطح بالای درآمد خانوار (15) به عنوان عوامل پیشبینیکنندهی مصرف مواد محرک و توهمزا گزارش شده است. از آن جایی که عوامل ایجادکننده اعتیاد متعدد میباشند، شناسایی کامل این عوامل در هر منطقه به موثر بودن فعالیتهای پیشگیری کمک خواهد کرد (12) .
گسترش پرشتاب مصرف مواد و مشکلات وابسته به آن در جمعیت دانشجویی و وجود مواد آزمایشگاهی مانند متآمفتامین و پیامدهای زیان بار آن چون بیانگیزگی و افت تحصیلی، بیماریهای جسمی و روانی، خودکشی، رفتارهای پرخاشگرانه، احساس بیهویتی و رفتارهای جنسی پرخطر (22، 25)، ضرورت برنامهریزی و تدوین راهکارهای مداخلهای پیشگیرانه را در دانشگاهها نشان میدهد.
با این حال شرط لازم برای هر نوع برنامهریزی، آگاهی از شرایط موجود و شناخت وضعیت کنونی مصرف مواد در میان دانشجویان است. در همین راستا، کارشناسان بر این باورند که بررسیهای همهگیریشناسی، نخستین گام در طراحی
برنامههای پیشگیرانه است (26).
با توجه به این که شمار بررسیهای انجام شده در زمینهی همهگیریشناسی مصرف مواد در دانشجویان ایرانی کم است، در پژوهشهای اندک انجام شده نیز برخی نارساییهای روش شناختی وجود دارد و کمتراز شاخصهای شیوع مصرف مواد، مطابق با ملاکهای فعلی برآورد شیوع یعنی شیوع در طول عمر، سال گذشته و ماه گذشته که در انجام این پژوهش مورد توجه بوده، استفاده شده است.
از طرف دیگر به دلیل تغییر الگوی مصرف مواد و همچنین ورود مواد آزمایشگاهی و صنعتی جدید و استقبال جوانان از این مواد، انجام تحقیق و پژوهش در این عرصه، ضروری به نظر میرسد.
بنابراین، مطالعهی حاضر با هدف ارزیابی وضعیت سوءمصرف مواد محرک و توهمزا و عوامل پیشبینیکننده در میان دانشجویان دانشگاههای شهر همدان انجام شد.
روشکار
این پژوهش، یک مطالعهی توصیفیمقطعی میباشد. جامعهی مورد مطالعه را تمام دانشجویان (18500 نفر) که در سال تحصیلی 89-1388 در دانشگاههای علوم پزشکی، بوعلی سینا و آزاد اسلامی شهر همدان مشغول به تحصیل بودند، تشکیل میدادند. آزمودنیهای مطالعه 400 دانشجو بودند که به روش نمونهگیری نسبتی با نمونهگیری احتمالی متناسب با حجم[5] انتخاب و وارد مطالعه شدند.
در این شیوهی نمونهگیری، نمونهی گرفته شده نسبت به حجم جامعهی مورد بررسی، تعدیل گردید. نمونههای مورد نظر از 3 دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه علوم پزشکی و دانشگاه آزاد شهر همدان بر اساس نوع جنس، دانشگاه، دانشکده و گرایشهای تحصیلی دانشجویان به گونهای انتخاب شدند که احتساب متناسب نمونهها بر اساس هر یک از عوامل فوق در هر دانشگاه در نظر گرفته شود.
در ابتدا بر اساس هماهنگیهای به عمل آمده با مسئولین دانشگاهها، لیست دانشجویان به تفکیک جنسیت و نوع دانشکده از واحدهای مربوطه اخذ و پس از انجام برآوردهای آماری، تعداد نمونهی مورد نظر در هر دانشکده مشخص گردید. در مرحلهی بعد ضمن در نظر گرفتن لیست دانشجویان و با استفاده از جدول تصادفی اعداد، جامعهی مورد مطالعه در هر دانشکده انتخاب شد. جهت تکمیل پرسشنامهها در دانشگاهها از 4 نفر پرسشگر که در زمینهی سوءمصرف مواد دورههای لازم را دیده بودند، استفاده شد.
این پرسشگران پس از شرکت در جلسهی توجیهی، راهنماییهای لازم برای تکمیل یکسان پرسشنامه را دریافت کردند. ایشان میبایست تمام پرسشنامهها را با خودکار یک رنگ و صرفا با استفاده از علامت × تکمیل کرده، بر پایهی دستورالعمل یکسانی که در اختیار آنها قرار داده شده بود، ضمن معرفی خود به دانشجویان، هدف از اجرای پژوهش را نیز برای آنها بیان مینمودند. پرسشنامه، داخل پاکت در اختیار دانشجویان قرار داده و به آنها تاکید میشد که از نوشتن نام خود بر روی پرسشنامهها خودداری نمایند و اطمینان داده میشد که تمام پرسشنامهها برای تحلیل آماری، ضمن حفظ محرمانه بودن، یک جا گردآوری میشوند. دانشجویان پس از پاسخگویی به پرسشها، پرسشنامههای خود را در جعبهای که تنها توسط محقق قابل بازگشایی بوده و از آغاز توسط گروه مطالعه در دفتر انجمن علمی دانشجویان تعبیه شده بود، قرار میدادند. قابل ذکر است که در صورت عدم تمایل و خروج دانشجویان از مطالعه با توجه به سهمیهی هر دانشکده و رشتههای تحصیلی، نمونهی جایگزین به روش تصادفی ساده انتخاب و تعداد آنها در اختیار پرسشگران قرار میگرفت. بنا بر گزارش رابطین، میزان همکاری دانشجویان، بسیار خوب توصیف شد. با این حال همانند هر پژوهش مقطعی دیگر، شماری از پرسشنامهها با توجه به بیپاسخ ماندن تعداد زیادی از پرسشها و نیز الگوی پاسخدهی از تحلیل نهایی حذف شدند.
در مجموع تعداد 500 پرسشنامه تکثیر و در اختیار جامعهی آماری قرار گرفت که 400 پرسشنامه دارای شرایط انجام تجزیه و تحلیل آماری بوده که گویای میزان پاسخدهی80 درصدی دانشجویان، در این مطالعه است.
ابزار پژوهش: اطلاعات با استفاده از پرسشنامهی کتبی و به صورت خودگزارشدهی، گردآوری شده بود. پرسشنامهی محققساخته در سه بخش کلی شامل شش سئوال درباره مشخصات جمعیتشناختی افراد مورد مطالعه در بخش اول و ده سئوال از دانشجویان در مورد استفادهی آنان از سیگار و سایر مواد اعتیاد آور، مصرف سیگار و مواد اعتیادآور در بین دوستان در قالب سئوالات سه گزینهای (هرگز، گاهی اوقات و همیشه) و همچنین سابقهی رفتار جنسی پرخطر که به هر گونه رفتار جنسی محافظت نشده (بدون استفاده از کاندوم) با همجنس یا غیر همجنس اطلاق میگردید (22)، و نیز سابقهی مشکلات عاطفی و تحصیلی در قالب سئوالات دو گزینهای (بلی/خیر) در بخش دوم بود.
همچنین عملکرد دانشجویان در خصوص مصرف مواد محرک (اکستازی و متآمفتامین) و توهمزا مانند لیزرژیک اسید دیاتیلآمید (LSD) [6] در قالب سه سئوال برای هر ماده در بخش سوم مورد بررسی قرار گرفت. در این بخش، مصرفکنندهی اکستازی، متآمفتامین و LSD به کسی اطلاق شد که تجربهی مصرف را حداقل یک بار در طول عمر[7] داشته باشد که از این افراد تعدادی مصرفکننده در سال جاری[8] و تعدادی نیز در یک ماه گذشته[9] خواهند بود.
در این مطالعه نیز برای هر کدام از مواد فوق، سه سئوال در قالب سئوالات با مقیاس پاسخدهی بلی/خیر در نظر گرفته شده بود. همچنین پرسشنامهی تدوین شده در یک گروه 35 نفره از افرادی که از نظر مشخصات جمعیت شناختی شبیه جمعیت هدف بودند، آزمون شد و بر اساس نتایج حاصل از این مطالعهی مقدماتی، پرسشنامهی نهایی تهیه گردید.
پرسشنامهی نهایی با مطالعهی جدیدترین منابع چاپی و الکترونیک روایی آماده و روایی و پایایی آن با استفاده از روش آزمون-بازآزمایی بر روی یک گروه 40 نفرهی دیگر، مورد ارزیابی قرارگرفت.
به منظور مقایسهی وضعیت سوءمصرف مواد محرک و توهمزا از نظر متغیرهای جمعیتشناختی و سابقهی سوءمصرف مواد اعتیادآور و سابقهی رفتارهای جنسی، آزمون کای اسکوئر به کارگرفته شد.
همچنین اثر متغیرها در مصرف مواد محرک و توهمزا از تحلیل رگرسیونی لجستیک به روش Backward Stepwise (Wald) استفاده شد که مدل نهایی در خصوص مواد محرک در مرحلهی پنجم و مواد توهمزا در مرحلهی دهم در بخش نتایج ارایه شده است. متغیرهای پیشبینیکننده شامل سابقهی مصرف مواد اعتیادآور توسط فرد و دوستان وی بود که با دو مقیاس (هرگز=0، گاهی اوقات و همیشه=1) و سابقهی رفتار جنسی پرخطر و سابقهی مشکلات عاطفی و تحصیلی نیز با مقیاس دو گزینهای (خیر=0، بلی=1) وارد مدل شدند.
همچنین از بین متغیرهای جمعیتشناختی نیز محل زندگی با مقیاس دو گزینه ای (با والدین=0، خوابگاه و خانهی مجردی=1) بود. نرمافزار مورد استفاده در تحلیل اطلاعات SPSS نسخهی 13 بود.
نتایج
در این پژوهش، 400 نفر از دانشجویان دانشگاههای شهر همدان، پرسشنامههای مورد نظر را تکمیل کردند که 60 درصد از آنها مرد و 40 درصد زن بودند. در نمونههای مورد بررسی سن اکثریت بین 21 تا 25 سال و 68 درصد آنها غیر بومی بودند. 70 درصد دانشجویان، ساکن خوابگاههای دانشجویی، 8/8 درصد در خانههای مجردی و 21 درصد به همراه خانواده و والدین زندگی میکردند. همچنین 12 درصد واحدهای پژوهشی در مقطع کاردانی، 82 درصد در مقطع کارشناسی و 6 درصد در مقطع کارشناسی ارشد و بالاتر مشغول به تحصیل بودند.در این بررسی از بین متغیرهای جمعیتشناختی همچون سن، جنس، مقطع تحصیلی، محل
سکونت در بین مصرفکنندگان مواد محرک (جدول 1) تنها محل سکونت، اختلاف معنیداری را نشان داد (001/0P<). یافتههای این مطالعه در جدول 2 نشان داد که تقریبا 39 درصد دانشجویان تجربهی مصرف سیگار را به صورت همیشگی یا گاهی اوقات داشته و میزان شیوع این رفتار را در بین دوستان خود، نزدیک به 60 درصد ذکر کردهاند. تجربهی مصرف مشروبات الکلی در بین 5/23 درصد از دانشجویان و مصرف مواد مخدر در بین 17 درصد از آنها از یافتههای دیگر این مطالعه بود که بررسی رابطهی بین مصرف مواد محرک و متغیرهای فوق، همگی بر معنیدار بودن این رابطه دلالت داشتند (001/0P<).
سابقهی مصرف مواد محرک و توهمزا در بین افراد دارای
جدول 1- توزیع فراوانی سابقهی مصرف مواد محرک و توهمزا بر حسب ویژگیهای جمعیتشناختی دانشجویان تحت مطالعه
|
P |
سابقهی مصرف مواد محرک و توهمزا |
سابقهی مصرف |
پارامترهای مورد مطالعه |
|
|
بلی تعداد (درصد) |
خیر تعداد (درصد) |
|||
|
NS |
(22%) 52 |
(78%) 185 |
18 تا 21 سال |
گروههای سنی |
|
(24%) 31 |
(76%) 99 |
22 تا 25 سال |
||
|
(24%) 8 |
(76%) 25 |
26 تا 29 سال |
||
|
NS |
(24%) 59 |
(76%) 188 |
پسر |
جنس |
|
(21%) 32 |
(79%) 121 |
دختر |
||
|
X2 =735/38 P= 000/0 |
(15%) 13 |
(85%) 71 |
با والدین |
محل زندگی |
|
(20%) 55 |
(80%) 225 |
خوابگاه |
||
|
(64%) 23 |
(36%) 13 |
خانهی مجردی |
||
|
NS |
(32%) 15 |
(68%) 32 |
کاردانی |
مقطع تحصیلی |
|
(20%) 67 |
(80%) 259 |
کارشناسی |
||
|
(33%) 9 |
(67%) 18 |
کارشناسی ارشد و بالاتر |
||
|
|
|
|
|
|
سابقهی رفتار پرخطر جنسی در جدول 3 ارایه شده است که این یافتهها حاکی از وجود رابطهی معنیدار بین مصرف آمفتامینها، اکستازی و LSD و سابقهی رفتار پرخطر جنسی میباشد (001/0P<). در این مطالعه 9/55 درصد از مصرف
کنندگان اکستازی، 9/57 درصد از مصرفکنندگان LSD و 4/44 درصد از مصرفکنندگان متآمفتامین (شیشه) به وجود سابقهی رفتار پرخطر جنسی (بدون کاندوم) اشاره کردهاند. جهت پیشبینی احتمال مصرف یا عدم مصرف مواد محرک و توهمزا و حذف متغیرهای مخدوشکننده احتمالی با استفاده از رگرسیون لجستیک، مدلهایی طراحی گردید که در مدل نهایی، عوامل محل سکونت، سابقهی مصرف سیگار، مشروبات الکلی و مواد مخدر و داشتن دوستان سیگاری به عنوان عوامل خطر مهم برای سوءمصرف مواد محرک بودند (05/0P<). همچنین مصرف مشروبات الکلی از عوامل خطر مهم برای سوءمصرف مواد توهمزا بود (05/0P<). جداول 4 و 5، نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون لجستیک، نسبتهای شانس (OR) و حدود اطمینان 95 درصد را برای متغیرهای مدل نشان میدهند. از کل دانشجویان تحت مطالعه 18 درصد (72 نفر) مصرف متآمفتامین را حداقل یک بار در طول عمر گزارش نمودهاند که این میزان برای اکستازی و LSD به ترتیب 5/8 درصد (34 نفر) و 8/4 درصد (19 نفر) بوده است. مصرف متآمفتامین در سال جاری 5/10 درصد و در یک ماه
گذشته 5/5 درصد گزارش شده بود. همچنین 5/6 و 5/4 درصد مصرف سال جاری و یک ماه گذشته برای اکستازی و میزان 5/2 و 5/0 درصد مصرف سال جاری و یک ماه گذشته برای LSD از یافتههای دیگر این پژوهش بود (نمودار 1).
جدول 2- توزیع فراوانی سابقهی مصرف مواد محرک و توهمزا بر حسب سابقهی مصرف مواد اعتیادآور در بین دانشجویان تحت مطالعه
|
P |
سابقهی مصرف مواد محرک و توهمزا |
سابقهی مصرف |
پارامترهای مورد مطالعه |
|
|
بلی تعداد (درصد) |
خیر تعداد (درصد) |
|||
|
X2=144/105 P<001/0 |
(92%) 12 |
(8%) 1 |
همیشه |
سابقهی مصرف مواد مخدر |
|
(64%) 35 |
(36%) 20 |
گاهی اوقات |
|
|
|
(13%) 88 |
(87%) 288 |
هرگز |
|
|
|
X2=461/93 P<001/0 |
(78%) 25 |
(22%) 7 |
همیشه |
سابقهی مصرف سیگار |
|
(35%) 44 |
(65%) 80 |
گاهی اوقات |
|
|
|
(9%) 22 |
(91%) 222 |
هرگز |
|
|
|
X2=796/102 P<001/0 |
(94%) 17 |
(6%) 1 |
همیشه |
سابقه مصرف مشروبات الکلی |
|
(49%) 37 |
(51%) 38 |
گاهی اوقات |
|
|
|
(12%) 37 |
(88%) 270 |
هرگز |
|
|
|
X2=995/42 P<001/0 |
(52%) 37 |
(48%) 35 |
همیشه |
داشتن دوستان سیگاری |
|
(20%) 35 |
(80%) 145 |
گاهی اوقات |
|
|
|
(23%) 91 |
(77%) 309 |
هرگز |
|
|
جدول 3- توزیع فراوانی سابقهی رفتارهای جنسی پرخطر بر حسب سابقهی مصرف مواد محرک و توهمزا در دانشجویان تحت مطالعه
|
P |
سابقهی رفتارهای جنسی پرخطر |
سابقهی انجام رفتار |
سابقهی مصرف مواد |
|
|
خیر تعداد (درصد) |
بلی تعداد (درصد) |
|||
|
X2=467/47 P= 000/0 |
(1/44%) 15 |
(9/55%) 19 |
بلی |
سابقهی مصرف اکستازی |
|
(5/88%) 324 |
(5/11%) 42 |
خیر |
||
|
X2=068/20 P= 000/0 |
(1/42%) 8 |
(9/57%) 11 |
بلی |
سابقهی مصرف LSD |
|
(9/86%) 331 |
(1/13%) 50 |
خیر |
||
|
X2=904/57 P= 000/0 |
(6/55%) 40 |
(4/44%) 32 |
بلی |
سابقهی مصرف متآمفتامین (شیشه) |
|
(2/91%) 299 |
(8/8%) 29 |
خیر |
||
بحث و نتیجهگیری
دوران جوانی به دلیل ویژگیهای خاص جسمانی و روانی، از پرخطرترین دورههای تمایل به مصرف مواد محسوب میشود. بنابراین پرداختن به موضوع سوءمصرف مواد در بین دانشجویان از موضوعات اساسی سلامت جوانان بوده و شناسایی عوامل مرتبط با این موضوع در بین دانشجویان از مهمترین اولویتهای پژوهشی این بخش میباشد. این مطالعه نیز با هدف ارزیابی وضعیت سوءمصرف مواد محرک و توهمزا به عنوان مقدمهای جهت طراحی راهکارهای موثر در پیشگیری از سوءمصرف مواد نتایج اثربخشی به دنبال داشته است که میتواند در پیشگیری از سوءمصرف مواد به خصوص در دانشگاهها نقش بسیار موثری را ایفا نماید.در مطالعهی حاضر 5/8 درصد شرکتکنندگان حداقل یک بار اکستازی را تجربه کرده بودند که این میزان بالاتر از میزانهای ارایه شده در مطالعهی قبلی در بین دانشجویان میباشد (3،16،7،17،27). این افزایش در مصرف میتواند به دلیل فاصلهی زمانی مطالعات قبلی با مطالعهی حاضر و نشانگر روند صعودی مصرف مواد محرک باشد. این یافته، مسئلهی تغییر الگو و روند سوءمصرف مواد مخدر از سنتی به صنعتی و شیوع بالاتر مواد محرک در بین جوانان را تایید میکند (7،28). از طرفی نتایج مطالعهی حاضر با یافتههای برخی از مطالعات همخوانی
نمودار 1- توزیع فراوانی (درصد) سوءمصرف مواد محرک و توهمزا در بین دانشجویان تحت مطالعه
جدول 4- نتایج حاصل از مدل نهایی عوامل موثر بر سوءمصرف مواد محرک بر اساس مدلسازی رگرسیون لجستیک*
|
متغیرهای مورد مطالعه |
ضریب رگرسیونی |
نسبت شانس )OR( |
فاصلهی اطمینان 95% |
P |
|
|
کران پایین |
کران بالا |
||||
|
سابقهی رفتار جنسی پرخطر |
776/0 |
173/2 |
964/0 |
897/4 |
061/0 |
|
سابقهی مصرف سیگار |
272/1 |
566/3 |
817/1 |
000/7 |
000/0 |
|
سابقهی مصرف مشروبات الکلی |
874/0 |
332/2 |
113/1 |
887/4 |
025/0 |
|
سابقهی مصرف مواد مخدر |
474/1 |
366/4 |
958/1 |
736/9 |
000/0 |
|
داشتن دوستان مصرفکنندهی مواد |
889/0 |
432/2 |
215/1 |
866/4 |
012/0 |
|
محل سکونت |
889/0 |
434/2 |
053/1 |
623/5 |
037/0 |
|
مقدار ثابت |
- |
- |
- |
- |
000/0 |
* نتایج حاصل مرحلهی پنجم مدلسازی رگرسیون لجستیک به روش Backward Stepwise (Wald) میباشد.
جدول 5- نتایج حاصل از مدل نهاییعوامل موثر بر سوءمصرف مواد توهمزا بر اساس مدلسازی رگرسیون لجستیک*
|
متغیرهای مورد مطالعه |
ضریب رگرسیونی |
نسبت شانس )OR( |
فاصلهی اطمینان 95% |
P |
|
|
کران پایین |
کران بالا |
||||
|
مصرف مشروبات الکلی |
161/2 |
679/8 |
421/2 |
119/31 |
001/0 |
|
سابقهی رفتار جنسی پرخطر |
065/1 |
900/2 |
965/0 |
716/8 |
058/0 |
|
مقدار ثابت |
- |
- |
- |
- |
000/0 |
* نتایج حاصل مرحلهی دهم مدلسازی رگرسیون لجستیک به روش Backward Stepwise (Wald) میباشد.
لازم را نشان نداده و پایینتر از میزانهای ارایه شده در این پژوهشها میباشد (15،28،29). به نظر میرسد که این اختلاف به دلیل تفاوت در جامعهی مورد مطالعه باشد. به این شکل که در برخی مطالعات تنها به یک جنس، توجه شده و یا این که دانشجویان یک دانشگاه دولتی به عنوان جامعهی پژوهش انتخاب شده بودند. به گذشت زمان، تغییر الگوی مصرف مواد (28)، میزان دسترسی به مواد به دلیل تفاوتهای جمعیتشناختی و جغرافیایی (7) و همچنین تفاوتهای فرهنگی و اقتصادی دانشجویان دانشگاههای دولتی و غیر دولتی از یک طرف و وجود همین تفاوتها در بین رشتههای تحصیلی مختلف از طرف دیگر (5) توجهی نشده بود. لذا در این مطالعه، تمامی دانشجویان دانشگاههای مختلف در سطح شهر با در نظر گرفتن تعداد دانشجویان هر دانشگاه و با اختصاص مناسب نمونهها به عنوان جامعهی پژوهش در نظر گرفته شده بودند و به نظر میرسد که میزان ارایه شدهی برآورد دقیقتری از شیوع سوءمصرف اکستازی در بین دانشجویان باشد. در خصوص میزان مصرف متآمفتامین و LSD در بین دانشجویان شهر همدان، نتایج مطالعهی حاضر نشان داد که 18 و 8/4 درصد از دانشجویان حداقل یک بار مصرف متآمفتامین و LSD را تجربه کردهاند که این یافته در مطالعات قبلی مورد بررسی قرار نگرفته است (7،28،29) و بالاتر از آمارهای ارایه شده در مطالعات سالهای قبل کشور میباشد که این تفاوت به دلیل گذشت زمان و تغییر الگوی مصرف در بین جوانان و گرایش بیشتر آنها به دلایل متعدد به سمت مواد محرک، توجیهپذیر میباشد؛ لکن انجام مطالعات مشابه دیگر در این زمینه توصیه میگردد.
از دیگر یافتههای این مطالعه، اختلاف معنیدار آماری در رابطه با سابقهی انجام رفتارهای پرخطرجنسی در بین مصرف
کنندگان مواد محرک و توهمزا بود که در برخی مطالعات نیز یافتههایی مشابه با نتایج مطالعهی حاضر ارایه شده است
(33-30). مصرفکنندگان مواد محرک معمولا کنترل کمی بر رفتارهای جنسی خود داشته و رفتارهای مهارگسیختهای را انجام میدهند. بدیهی است که وقتی مهار از روی میل جنسی برداشته شود، فرد کنترلی بر رفتار خود نداشته و احتمال بروز آسیب به دلیل عدم توجه به نکات بهداشتی و از آن جمله عدم استفاده از کاندوم افزایش مییابد که این مسئله نیز احتمال ابتلا به ویروسHIV ، هپاتیت B و C را افزایش خواهد داد (33).
در بررسی عوامل پیشبینیکنندهی مصرف مواد محرک و توهمزا در بین شرکتکنندگان در مطالعه، محل سکونت دانشجویان، سابقهی مصرف مواد اعتیادآور (سیگار، مشروبات الکلی و مواد مخدر) و داشتن دوستان سیگاری از عوامل پیشبینیکنندهی مصرف مواد محرک و سابقهی مصرف مشروبات الکلی از عوامل پیشبینیکنندهی مصرف مواد توهمزا در بین دانشجویان شهر همدان بوده است. سکونت در خوابگاه و خانههای دانشجویی از عوامل موثر بر مصرف مواد محرک و توهمزا بوده است که این نتایج با یافتههای پژوهش محمدیراد و آراسته مغایر (34) ولی با نتایج پژوهشهای شمس علیزاده و همکاران (5)، فروتنی و همکاران (24)، بحرینیان (29) و جووال[10] (35) که در مطالعات خود سکونت دانشجویان در خوابگاه و دور از خانواده را از عوامل موثر در سوءمصرف موادی همچون تریاک، حشیش و داروهای محرک گزارش کردهاند، همخوانی دارد. در تحلیل این عوامل میبایست به این نکات اشاره کرد که طبق نتایج مطالعه 3/68 درصد از شرکتکنندگان در خوابگاه دانشجویی زندگی میکنند. به نظر میرسد حضور دانشجویان جوان در محلی غیر از محل سکونت خانوادهی خود، آنها را با فشارهای روانی و تنش، مواجه خواهد نمود زیرا امکانات تفریحی ناچیز و نامناسب، بعد مسافت، دوری از خانواده و عدم حمایت روانی آنها و مشکلات عدیدهی دیگر، زمینهی گرایش به مواد محرک و یا مخدر را فراهم نموده و افزایش خواهد داد (36). نتایج مطالعهای در این زمینه، مهمترین عوامل گرایش به اعتیاد را ترس از عدم تامین آیندهی شغلی، دوری از خانواده و عدم تفریح و تجرد، بیان کرده است (37). در صورتی که این افراد از غنای فرهنگی تربیتی کافی و مستحکمی برخوردار نباشند و تحت فشارهای ناشی از محیط تحصیل و زندگی جدید قرار گیرند، احتمال سوءمصرف این مواد بیشتر میگردد. از آن جا که مراکز آموزشی عالی دولتی و غیر دولتی دارای ظرفیت بالای جذب دانشجو در نقاط مختلف ایران میباشند، وضعیت موجود در بین دانشجویان به ویژه دانشجویان ساکن خوابگاه و منازل استیجاری، ضرورت توجه خاص به این مسئله را ایجاب میکند. به نظر میرسد که زندگی در دورهی دانشجویی در کنار خانواده میتواند در پیشگیری از سوءمصرف مواد، نقش محفاظتی داشته باشد (5).
همچنین ارتباط و دوستی با همسالان مبتلا به سوءمصرف مواد از مهمترین عوامل موثر بر سوءمصرف مواد محرک میباشد که قدرت و ضعف تاثیر آنها با وضعیت زندگی افراد، ارتباط تنگاتنگی دارد. این عامل، عامل مستعدکنندهی قوی برای ابتلای نوجوانان وجوانان به اعتیاد بوده و تقریبا در 60 درصد موارد، اولین مصرف مواد به دنبال تعارف دوستان رخ میدهد (36). در دانشجویانی که اکثر اوقات خود را در خوابگاههای دانشجویی و همراه با دوستان خود به سر میبرند بالطبع فشار همسالان در بالاترین میزان خود خواهد بود. در همین راستا فیضزاده در مطالعهی خود نرخ حملهی ثانویهی اکستازی را در ایران 63/0 گزارش کردهاند. این نرخ، عدد بسیار بالایی بوده و بیانگر آن است که یک فرد آلوده به اکستازی در طول زمان بیش از نیمی از دوستان سالم خود را آلوده خواهد کرد. همچنین این محقق نرخ تولید مثل پایهی سوءمصرف را حدود 5/1 برآورد کرده است که به این معنی میباشد که هر دو فرد آلوده، موفق میشوند سه فرد سالم را آلوده نمایند (38).
این مطالب گویای این واقعیت است که دانشجویان در این مقطع سنی تحت تاثیر فشار بالای همسالان جهت مصرف مواد قرار دارند که در این بین آموزش مهارتهای مقاومت به خصوص مهارت نه گفتن در مقابل اصرار همسالان نقش مهمی در پیشگیری از مصرف مواد مخدر خواهد داشت که مطالعات متعددی در این زمینه بر مقابله با فشار همسالان تاکید داشتهاند (36،39). آن چه از مطالعهی فوق بر میآید، مصرف بالای مواد محرک در بین دانشجویان است. لازم است هر چه سریعتر علل گرایش به این مواد مورد بررسی بیشتر قرار گیرد. برای کمک هرچه بیشتر به این گروه از
نوجوانان و جوانان، برنامههای پیشگیری و آموزشی در سطح دانشگاهها برای دانشجویان به صورت کاملا سازمان یافته و با
همکاری بین بخشی نهادهای ذیربط اجرا شود تا قبل از این که دانشجویان تجربهی مصرف مواد را پیدا کنند، سد حفاظتی
برای آنان ایجاد گردد. نحوهی انتخاب تصادفی ساده افراد مورد مطالعه از بین دانشجویان شهر همدان در سهمیههای تعیین شده برای هر دانشکده، به دلیل عدم تمایل به شرکت برخی دانشجویان را میتوان یکی از محدودیتهای مطالعهی حاضر بیان کرد. اگر چه انتخاب نمونهی مبتنی بر هدف، بهترین روش نمونهگیری می باشد اما در چنین مطالعاتی برخی افراد تمایلی به شرکت در فرآیند مطالعه ندارند که این موضوع باعث کاهش درصد پاسخدهی افراد مورد مطالعه خواهد شد (در این مطالعه، درصد پاسخدهی برابر با 80 درصد بود).
بدیهی است که بالابودن درصد پاسخدهی افراد میتواند قدرت تعمیمپذیری مطالعه را افزایش دهد و این مسئله نقطهی عطفی در مطالعات توصیفی مقطعی خواهد بود. همچنین در مقایسهی میزان شیوع سوءمصرف مواد، استفاده از ابزار سنجش مشابه، ضروری میباشد. در این پژوهش از مقیاس استاندارد بررسی شیوع مصرف مواد استفاده نشده بود که ممکن است نتایج مقایسات را تحت تاثیر قرار دهد که از این مسئله میتوان به عنوان یکی از محدودیتهای مطالعه اشاره کرد، لذا توجه به نکات فوق در مطالعات آتی پیشنهاد میگردد.
[1]Substance Abuse
[2]Ecstasy
[3]3, 4-Methylenedioxymethamphetamine
[4]Methamphetamine
[5]Probability Proportionate to Size Sampling
[6]Lysergic Acid Diethylamide
[7]Lifetime User
[8]Past-Year User
[9]Past-Month User
[10]Jual
)