نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه روان پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
چکیده
کلیدواژه‌ها
اختلالات روانی عامل 15 درصد ناتوانی
ها و مرگ
های زودرس در کشورهای رو به رشد هستند و در میان اختلالات روانی، اختلالات خلقی و اضطرابی در صدر قرار دارند به گونه
ای که یک
چهارم افراد واجد معیارهای تشخیصی یک اختلال اضطرابی هستند (1). در رابطه با افسردگی نیز سازمان بهداشت جهانی پیش
بینی نموده که در سال 2020 اولین علت ناتوانی در جهان بیماری
های قلبی عروقی و دومین علت آن افسردگی خواهد بود (2). متاسفانه این اختلالات به شکل
های مختلف باعث افزایش هزینه
های اقتصادی تحمیل شده به فرد و
جامعه می
شود.
سازمان بهداشت جهانی، سلامت را حالت رفاه و آسایش جسمی، روانی و اجتماعی می
داند (3) و یکی از مواردی که در سلامت روانی نقش مهمی ایفا می
کند بهره
مندی از عزت
نفس است. عزت
نفس به معنی پذیرش و ارزشمندی است که شخص نسبت به خویشتن احساس می
کند. شخصی که از عزت
نفس بالا برخوردار است خود را به گونه
ی مثبتی ارزیابی نموده و برخورد مناسبی نسبت به خود و دیگران دارد (4)،
بنا بر این احساس عزت
نفس موجب ارتقای سلامت روانی فرد می
گردد. عوامل چندی بر عزت
نفس و سلامت روانی تاثیر می
گذارند که از مهم
ترین آن
ها می
توان به معنویات و باورهای مذهبی اشاره کرد. یکی از عباداتی که همواره اسلام بر آن تاکید دارد فریضه
ی روزه است. روزه یکی از واجبات شرعی اسلام است که در ادیان دیگر نیز به اشکال مختلف مورد توجه قرار گرفته است. از دیدگاه اسلام، روزه باعث ارتقای سلامت جسمی و روانی فرد می
گردد و خداوند در قرآن کریم می
فرماید:"و ان تصوموا خیرلکم ان کنتم تعلمون" اگر علم داشتید می
دانستید که روزه گرفتن برای شما خیر است.
در زمینه
ی تاثیرات روزه بر سلامت جسمی تحقیقات زیادی مانند اثرات آن برکنترل وزن، سوختن چربی
ها، کاهش فشارخون و کاهش بروز بیماری
های قلبی عروقی صورت گرفته است (7-5)، اما بعضی از مطالعات یافته
های دیگری را بیان داشته
اند. یکی از این موارد بنر[1] بود که بعد از بررسی اثرات روزه بر روی افراد مبتلا به سردرد اظهار کرد با وجودی که در تحقیقات متعدد مشخص شده است که روزه
داری باعث استراحت فیزیولوژیکی دستگاه گوارش و سیستم عصبی می
گردد و متابولیسم آن
ها را تنظیم می
کند اما بر روی تواتر سردرد اثری ندارد (8).
پژوهش
های انجام شده در زمینه
ی مسایل و مشکلات روانی بیانگر تاثیر روزه
داری بر سلامت روان است. کاهش میزان اضطراب و افسردگی در پایان ماه رمضان در بررسی مقدم
نیا و سردار نورگودرزی نشان داده شده است (9،10).
در تحقیق کاظمی و صادقی تمام خرده مقیاس
های GHQ[2] و در بررسی قهرمانی خرده مقیاس
های افسردگی، اضطراب و افت عملکرد اجتماعی پس از روزه
داری کاهش یافته بودند که نشانگر تاثیر روزه
داری بر این مقیاس
ها است (13-10). میزان اقدام به خودکشی نیز در بررسی سردارپورگودرزی و سلطانی زرندی پس از ماه رمضان کاهش یافته بود (10).
در بررسی آکوچکیان[3] روزه
داری در ماه رمضان اثرات مفیدی بر روی روش
های مقابله با استرس در دانشجویان پزشکی داشته و روش
های ناکارآمد را به طور مشخصی در آنان کاهش داده بود (14). انصاری جابری نشان داد که روزه
داری باعث ارتقای عزت نفس دانشجویان می
شود (15). در بعضی از مطالعات نیز نتایج به شکل دیگری بوده است به این صورت که در تحقیق سردارپورگودرزی روزه
داری در ماه رمضان تنها باعث کاهش افکار پارانوئیدی شده و در سایر مقیاس
هایR-90-SCL[4] تغییری مشاهده نشده بود (10). هم
چنین در بررسی موسایی[5] سطوح تحریک
پذیری و اضطراب به تدریج در ماه رمضان افزایش یافته و در انتهای ماه به حداکثر خود رسیده بود (16). با توجه به بررسی
های یاد شده بر آن شدیم تا با استفاده از ابزار معتبرR-90-SCL و مقیاس عزت
نفس کوپر اسمیت، وضعیت سلامت روانی و عزت
نفس دانشجویان پزشکی دانشگاه آزاد مشهد را قبل و بعد از روزه
داری در ماه رمضان بررسی کرده و با هم مقایسه نماییم.
روش
کار
این مطالعه از نوع پژوهش
های توصیفی مقایسه
ای است که بر روی 60 دانشجوی پزشکی به ظاهر سالم که تصمیم به روزه
داری در ماه مبارک رمضان 1428 قمری (1386 خورشیدی) را داشتند انجام شد. حجم نمونه با توجه به فرمول مقایسه
ی دو میانگین و با ضریب اطمینان 95 درصد معادل
20 شد که با در نظر گرفتن عوامل مخدوش کننده، حداقل حجم نمونه60 نفر در نظر گرفته شد. این افراد بر اساس فهرست کامل دانشجویان پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد که شامل 602 نفر بودند با استفاده از رایانه به طور تصادفی انتخاب شدند. معیارهای شمول عبارت بودند از: 1- تصمیم برای روزه گرفتن به طور کامل در ماه مبارک رمضان، 2- داشتن رضایت جهت شرکت در پژوهش و معیارهای خروج عبارت بودند از:1- وجود بیماری جسمی، 2- وجود بیماری روانی،
3- مصرف داروهای روان
پزشکی، 4- در پایان ماه رمضان افرادی که به هر علتی حداقل به مدت 21 روز موفق به روزه گرفتن نشده بودند از مطالعه حذف شدند.
جهت در نظر گرفتن ملاحظات اخلاقی تمامی افراد در صورت داشتن رضایت در پژوهش وارد می
شدند. هم
چنین آزمودنی
ها به جای نام خود در پرسش
نامه
ها شماره و یا کد خاصی وارد می
کردند تا اطلاعات مربوط به آن
ها کاملا محرمانه باقی بماند. آزمودنی
ها در آغاز ماه رمضان توسط پرسش
نامه
ی مشخصات فردی، پرسش
نامه
ی عزت
نفس کوپراسمیت و پرسش
نامه
ی 90-R SCL- مورد ارزیابی قرار گرفتند. این افراد حداقل21 روز در این ماه روزه گرفته و مجددا در پایان ماه رمضان توسط دو پرسش
نامه
ی عزت
نفس کوپراسمیت و 90-R - SCL بررسی شدند.
پرسش
نامه
ی عزت
نفس کوپر اسمیت در برگیرنده
ی 35 عبارت است که آزمودنی می
بایست احساس واقعی خود را درباره
ی هر یک از عبارت
ها با انتخاب یکی از چهار گزینه
ی کاملا موافقم، موافقم، مخالفم و کاملا مخالفم نشان دهد. برای بررسی اعتماد و اعتبار مقیاس عزت
نفس کوپراسمیت پژوهش
های زیادی در ایران انجام شده که از آن جمله می
توان به بررسی عملی بودن این مقیاس در مناطق 19 گانه
ی تهران اشاره نمود که نتایج نشان داد ضریب اعتماد پرسش
نامه 892/0 بوده است (17). انصاری جابری برای تعیین تاثیر اجرای برنامه
ی ورزشی بر عزت
نفس سالمندان و گل محمدی نیز برای مقایسه
ی سطح عزت نفس معلولین ورزشکار و غیرورزشکار معیار یاد شده را به کار برده
اند (15). اعتبار این پرسش
نامه توسط پژوهشگران در خارج از کشور و انصاری جابری در داخل کشور تایید شده است (18-15). در این پرسش
نامه، عزت
نفس کلی مطرح شده است که در نهایت مجموع امتیازات آزمودنی، نمره
ی عزت
نفس وی را مشخص می
نماید که دامنه
ی آن از 35 تا 140 در نوسان است. کسانی که نمره
ی 35 تا 70 را به دست آورده
اند (کمتر از50% نمره
ی کل) دارای عزت
نفس پایین، افرادی که نمره
ی عزت
نفس
شان 71 تا 106 بوده (بین50% تا 75% نمره
ی کل) دارای عزت
نفس متوسط و آن
هایی که نمرات
شان بین 106 تا 140 بوده (بیش از 75% نمره
ی کل) دارای عزت نفس بالا بوده
اند (15).
پرسش
نامه
ی 90-R-SCL دارای90 سئوال است این پرسش
نامه در بررسی
های چندی در ایران به کار رفته و پایایی، ویژگی و حساسیت آن به ترتیب 97/0، 98/0 و 94/0 گزارش شده است (10،19،20). پایایی این ضریب آزمون به کمک آزمون بازآزمون بین 77/0 تا 90/0 گزارش شده است. روایی آزمون با انجام بررسی
هایی که بر روی گروه
های بیماران روانی، بیماران جسمی و افراد با شرایط پرفشار روانی انجام شده، رضایت
بخش گزارش گردیده است. پایایی و روایی این آزمون در ایران در حد قابل قبول بوده و به کمک ضریب آلفای کرونباخ، ثبات درونی آن از 77/0 برای بعد روان
پریشی تا 90/0 برای بعد افسردگی گزارش شده است. پایایی این مقیاس هم به روش آزمون بازآزمون از 80/0 برای بعد شکایت
های جسمانی تا 90/0 برای بعد افکار پارانوئیدی گزارش شده است (21).
داده
های پژوهش به کمک روش آماری تی زوجی برای داده
های پیوسته و آزمون ویلکاکسون برای جداول رتبه
ای در نرم افزار SPSS با نسخه
ی17 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و تغییرات نمرات آزمودنی
ها قبل و بعد از ماه رمضان با هم مقایسه شدند. نتایج به دست آمده از آزمون
های آماری با توجه به سطح اطمینان 95/0 با در نظر گرفتن سطح معنی
داری P معادل 05/0 تفسیر گردید.
نتایج
در این مطالعه به بررسی تاثیر روزه
داری بر میزان عزت
نفس و سلامت روانی دانشجویان پرداختیم. به این منظور میزان عزت
نفس و وضعیت سلامت روانی دانشجویان را قبل و بعد از ماه رمضان بررسی کرده و با هم مقایسه نمودیم. تعداد آزمودنی
ها 60 نفر بود که 38 نفر آن
ها زن (3/63%) و 22 نفر مرد (7/36%) بودند. از این تعداد 44 نفر (3/73%) مجرد و
16 نفر (7/26%) متاهل بودند.
میانگین نمرات آزمودنی
های پژوهش در کلیه
ی مقیاس
های SCL-90-R قبل از ماه رمضان و پس از آن در جدول (1)
ارایه شده است. همان طور که در جدول دیده می
شود میانگین نمرات افسردگی (001/0=P)، روان
پریشی (007/0=P)، اضطراب (001/0=P)، وسواس (001/0=P)، حساسیت بین
فردی (001/0=P)، فوبیا (022/0 =P)، خصومت (001/0=P) و افکار پارانوئیدی (001/0=P) بعد از ماه رمضان به طور معنی
داری کمتر است.
هم
چنین معیار کلی علایم مرضی1 (GSI) (001/0=P)، جمع علایم مرضی2 (PST) (001/0=P) و معیار ضریب ناراحتی3 (PSDI) (001/0=P) پس از ماه رمضان به طور معنی
دار کمتر شده است.
جدول 1- مقایسه
ی میانگین نمرات آزمودنی
های پژوهش در کلیه
ی مقیاس
های SCL- 90-R قبل از ماه رمضان و بعد از آن
|
مقیاس |
قبل از ماه رمضان |
بعد از ماه رمضان |
P |
||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین |
انحراف معیار |
||
|
افسردگی |
59/0 |
70/0 |
38/0 |
53/0 |
*001/0 |
|
جسمانی کردن |
37/0 |
51/0 |
30/0 |
37/0 |
147/0 |
|
روان |
27/0 |
44/0 |
17/0 |
30/0 |
*007/0 |
|
اضطراب |
42/0 |
49/0 |
25/0 |
34/0 |
*001/0 |
|
وسواس |
58/0 |
67/0 |
39/0 |
53/0 |
*001/0 |
|
حساسیت بین |
61/0 |
68/0 |
31/0 |
49/0 |
*001/0 |
|
فوبیا |
17/0 |
28/0 |
10/0 |
24/0 |
*022/0 |
|
خصومت |
46/0 |
50/0 |
22/0 |
26/0 |
*001/0 |
|
افکار پارانوئیدی |
58/0 |
48/0 |
35/0 |
55/0 |
*001/0 |
|
معیار کلی علایم مرضی(GSI) |
46/0 |
48/0 |
29/0 |
37/0 |
*001/0 |
|
جمع علایم مرضی(PST) |
70/25 |
16/18 |
25/18 |
68/15 |
*001/0 |
|
معیار ضریب ناراحتی(PSDI) |
39/1 |
45/0 |
22/1 |
41/0 |
*001/0 |
|
مقادیر معنی
|
|||||
جدول2- فراوانی آزمودنی
های پژوهش قبل از روزه
داری و پس از آن به تفکیک وجود اختلال روانی با توجه به معیار کلی علایم مرضی
|
معیار کلی علایم مرضی (GSI) |
قبل از روزه |
بعد از روزه |
||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
طبیعی |
53 |
3/88 |
58 |
7/96 |
|
وجود اختلال |
6 |
10 |
1 |
7/1 |
|
اختلال جدی |
1 |
7/1 |
1 |
7/1 |
|
کل |
60 |
100 |
60 |
1/100 |
همان
طور که در جدول (2) دیده می
شود بر اساس معیار کلی علایم مرضی (GSI)، قبل از ماه رمضان 7 نفر اختلال روانی داشتند که بعد از ماه رمضان به دو نفر کاهش یافتند. این مقایسه که با آزمون ویلکاکسون انجام شد از نظر آماری معنی
دار بود (0001/0=P).
چنان
که در نمودار (1) مشخص شده است پیش از ماه مبارک رمضان میانگین عزت
نفس آزمودنی
ها 03/6±58/36 بود. در صورتی که پس از ماه مبارک رمضان این میانگین به 29/6±56/37 افزایش یافت که از نظر آماری معنی
دار بود (0006/0=P).
1Global Severity Index (GSI)
2 Positive Symptom Test (PST)
3Positive Symptom Distress Index (PSDI)
نمودار1- مقایسه
ی میانگین عزت
نفس آزمودنی
های پژوهش
قبل و پس از ماه مبارک رمضان
بحث و نتیجه
گیری
ما در این مطالعه به بررسی تاثیر روزه
داری بر وضعیت سلامت روانی و عزت نفس دانشجویان پزشکی دانشگاه
آزاد اسلامی پرداختیم. به همین منظور آنان را قبل و بعد از ماه مبارک رمضان با دو پرسش
نامه
ی SCL-90-Rو مقیاس
عزت
نفس کوپراسمیت بررسی کرده و نتایج را با هم مقایسه نمودیم. چنان
که در نتایج مشاهده شد روزه
داری تاثیری
مثبت در ارتقای میزان عزت
نفس دانشجویان داشت که با نتیجه
ی پژوهش انصاری جابری کاملا هم
خوانی دارد (15). علت افزایش اعتماد به نفس را می
توان به خاطر وجوه مختلف
روزه
داری دانست.
روزه به معنای پرهیز از خوردن، آشامیدن و هم
چنین تمام محرماتی است که باعث ابطال روزه می
شود که تهمت، غیبت، دروغگویی، آلودگی نگاه و ... از آن جمله است، لذا فرد در این ماه تشویق می
شود که از لحاظ جسمی و روانی موقعیت
های سختی مانند تشنگی و گرسنگی را تجربه کند که سبب افزایش احساس تسلط فرد بر خود شده و در نتیجه خویشتن
داری[6] او را افزایش می
دهد. از طرف دیگر رعایت آموزه
های مذهبی در زمینه
ی ارتباطات بین فردی و بخشش و اطعام نیازمندان ممکن است باعث افزایش کارایی فرد[7] شود که به
طور مستقیم با بهبود عزت
نفس رابطه دارد.
چنان
که در نتایج مشخص شد، روزه باعث بهبود در تمام مقیاس
های افسردگی، روان
پریشی، اضطراب، وسواس، حساسیت بین فردی، فوبیا، خصومت و افکار پارانوئیدی شده بود که این موارد با مطالعه
ی مقدم نیا که کاهش میزان اضطراب و افسردگی را در پایان ماه رمضان گزارش کرده بود هم
خوانی داشت (9). هم
چنین با نتایج تحقیقات کاظمی، صادقی و قهرمانی نیز مشابه بود (13-11).
علت بهبود اختلالات روانی را می
توان از یک سو به خاطر تاثیر روزه در ارتقای عزت نفس دانشجویان و از طرف دیگر به خاطر پر رنگ
تر شدن عبادات در این ماه مبارک دانست زیرا یاد خدا آرام بخش دل
ها است. کسی که اعتقاد دارد همواره خدا با اوست و به او کمک می
کند، احساس امنیت و آرامش داشته و این خود باعث بهبود بسیاری از اختلالات روانی می
گردد. نتیجه
ی پژوهش حاضر با نتیجه
ی پژوهش سردارپور گودرزی که نشان داد روزه تنها باعث کاهش افکار پارانوئیدی شده و در سایر مقیاس
های SCL-90-Rتاثیری ندارد، هم
خوانی نداشت (10).
علت این تفاوت را می
توان در دو نکته دانست. اول این که در مطالعه
ی حاضر هر دو گروه زنان و مردان شرکت داشتند در حالی که در مطالعه
ی سردارپور تنها مردان بررسی شده بودند. دوم این که جامعه
ی پژوهش ما را دانشجویان پزشکی و جامعه
ی پژوهش سردارپور گودرزی را اقشار مختلف جامعه تشکیل می
دادند. با توجه به این که دانشجویان بر اهمیت تحقیق و لزوم اجرای درست آن آگاهی دارند ممکن است نسبت به نمونه
های مطالعه
ی سردارپور، پرسش
نامه
ها را با دقت و حساسیت بالاتری پر کرده باشند.
در مطالعه
ی حاضر محدودیت
هایی وجود داشت. در ابتدا این که داده
های پژوهش به کمک پرسش
نامه
ی خودسنجی جمع
آوری شده بود. در نتیجه
پاسخ آزمودنی
ها دارای سوگیری بوده و از دقت کمتری برخوردار بود. محدودیت دیگر این است که در مطالعه
ی حاضر گروه شاهد وجود نداشت لذا پیشنهاد می
شود پژوهش
هایی گسترده
تر بر روی دانشجویان رشته
های مختلف با در نظر گرفتن گروه شاهد انجام شود تا بهتر بتوان نتایج را بر روی تمام دانشجویان تعمیم داد. امید است با انجام مطالعات بعدی گامی فراتر در راستای دستاوردهای روزه
داری برداشته شده و زیبایی
های دین اسلام بیشتر بر قشر جوان و فعال جامعه روشن گردد.
تشکر و قدردانی
در این جا بر خود لازم می
دانیم از همکاری تمام دانشجویان
پزشکی و اساتید و مسئولین محترم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد سپاسگزاری نماییم. لازم به ذکر است که در انجام این
پژوهش هیچگونه حمایت مالی از جانب فرد یا نهاد خاصی صورت نگرفته و پژوهش با منافع شخصی نویسندگان ارتباطی
نداشته است. این تحقیق با تایید کمیته
ی پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد و کمیته
ی اخلاق آن انجام شده است
[1]Bener
[2]General Health Questionnaire (GHQ)
[3]Akuchekian
[4]Symptoms Checklist-90-Revised (SCL-90-R)
[5]Moussaoui
[6]Self-Control
[7]Self-Efficacy
)