بررسی رفتار باروری و سازگاری زنان در بارداری های ناخواسته در مشهد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه پزشکی اجتماعی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد

چکیده

درصد بالایی از بارداری‌ها بدون برنامه‌ریزی رخ می‌دهد. عدم موافقت با بارداری، زنان را دچار تنش، اضطراب و افت کیفیت زندگی می‌نماید. بررسی رفتار باروری در بارداری‌های ناخواسته، راهنمایی برای انجام مداخلات در ارتقای سلامت روان زنان می‌باشد.
روش‌کار: در این مطالعه‌ی مقطعی، 400 نفر از زنان مراجعه‌کننده به زایشگاه‌های شهر مشهد در سال 1385 از طریق پرسش‌نامه جهت بررسی رفتار باروری و سازگاری با حاملگی ناخواسته بررسی شدند. نتایج با آزمون‌های آماری مجذور خی، تی و تحلیل واریانس تحلیل شدند.
یافته ‌ها: به میزان 36 درصد از شرکت‌کنندگان، بارداری خود را از ابتدا ناخواسته ذکر نمودند. میانگین سنی زنان 22 سال (دامنه‌ی 42-16 سال) بود، در بارداری‌های ناخواسته میانگین سن حاملگی فعلی 9/1 سال و سن اولین بارداری 2/2 سال بیشتر، میانگین سن ازدواج 2/1 سال کمتر و میانگین تعداد فرزندان 1/1 فرزند، بیشتر بود. روش منقطع، عامل مهمی در وقوع بارداری ناخواسته بود. سازگاری و موافقت فعلی مادر در بارداری‌های ناخواسته پس از زایمان مورد پرسش قرار گرفت. در پایان بارداری 83 درصد افرادی که بارداری خود را بدون برنامه ذکر کرده بودند هم‌چنان با آن سازگار نشده بودند. تفاوت معنی‌داری در اغلب رفتارهای باروری در بارداری‌های برنامه‌ریزی شده و ناخواسته مشاهده شد (05/0P<).
نتیجه‌ گیری: آگاهی دادن به زنان جهت درک خطر رخداد بارداری ناخواسته و شکست بالای روش منقطع و مشاوره‌های فردی، اقدام موثری در کاهش
بارداری‌های ناخواسته می‌باشد. شیوع بالای بارداری ناخواسته، ضرورت استفاده از ابزارهای غربالگری مشکلات روانی، مشاوره و حمایت از زنان پرخطر را نشان می‌دهد.
 

کلیدواژه‌ها

اصل مقاله

امروزه یکی از شاخص­های سلامت جامعه، میزان بارداری­های ناخواسته است (1). با وجود در دسترس بودن روش­های پیشگیری از بارداری، به دلیل به کارگیری روش­های سنتی یا کاربرد نامنظم و ناصحیح روش­های پیشگیری، هنوز نسبت قابل توجهی از بارداری­ها (بیش از 25% تا بیش از 35% در مناطق مختلف) در ایران ناخواسته رخ می­دهد (4-1). آمارهای موجود حاکی از تخمین سالانه­ی حدود ٨٠ هزار سقط عمدی در ایران هستند که عمدتا به دلیل بارداری­های ناخواسته
می­باشند (5).

بارداری و زایمان تجارب پرتنشی برای زنان محسوب می­شوند (6،7)، این واقعه از طرفی با شعف و ارضـای خاطر و از سویی با نگرانی‌هایی در ارتباط با پذیرش باروری و تغییر در نقش‌هـای خانوادگی و اجتماعی همراه است (8). زنان برای سالم گذراندن دوران بارداری، زایمان و مراقبت از کودک نیاز به آمادگی دارند (7). این در حالی است که مواجهه با بارداری بدون برنامه و عدم موافقت با بارداری، دوران حاملگـی را با ترس، نگرانی و اضطراب بیشتر همراه می‌کند (8-6). تنش­های دوران بارداری به طور معنی­داری افسردگی پس از زایمان را افزایش می­دهند (9). بین اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، اختلالات وسواسی­جبری و روان­پریشی در زنان با بارداری خواسته و ناخواسته تفاوت معنی­داری گزارش شده است (6). هم­چنین افت کیفیت زندگی، اقدام به خودکشی و وقوع رفتارهای مخاطره­آمیز مانند مصرف الکل و سیگار در مادرانی که دچار بارداری ناخواسته شده­اند، بیشتر بوده است (10).

عمده‌ترین گروه آسیب‌پذیر در بارداری­های ناخواسته، زنان و کودکان آن­ها مـی‌باشند (8). در مطالعات مختلف اثرات نامطلوب عدم موافقت زنان با وقوع بارداری بر سلامت جسمی و روانی مادر و کودک و بر کاهش رضایت زناشویی عنوان شده است (3،6،11). بارداری ناخواسته با افزایش سقط عمدی، زایمـان زودرس، وزن کـم موقـع تولـد همـراه است (8،12). زنان در بارداری ناخواسته، مراقبت­های بارداری و رفتارهای بهداشتی کمتری را اتخاذ می­کنند (1) و به دلیل موافق نبودن و عدم سازگاری مادران با پدیده­ی فرزنددار شدن، احتمال سوءتغذیه و مرگ و میر، احتمال وقوع غفلت، سهل­انگاری و بدرفتاری در کودکان این مادران بیشتر است (3،13).

از آن جا که علت عمده­ی بارداری­های ناخواسته عدم استفاده از روش­های پیشگیری از بارداری یا شکست روش است (1) بررسی رفتار باروری در بارداری­های ناخواسته می­تواند راهنمایی برای انجام مداخلات موثر در جلوگیری از این رخداد باشد. جلوگیری از بارداری­های ناخواسته در کاهش افسردگی و خودکشی در زنان و کاهش مرگ و میر مادر و کودک موثر است و در عین حال ارتباط عاطفی ضعیف، بدرفتاری و غفلت در مراقبت از فرزند را کمتر می­نماید (14). این پژوهش با هدف بررسی رفتار باروری و سازگاری زنان در بارداری­های ناخواسته در مشهد انجام شده است.

روش­کار

جمعیت مورد بررسی در این مطالعه­ی مقطعی در سال 1385 زنان مراجعه­کننده به زایشگاه­های شهر مشهد بودند. معیار ورود به مطالعه، رضایت افراد و سکونت در شهر مشهد بود. جهت بررسی رفتار باروری زنان، متغیرهای سن مادر در بارداری فعلی، سن ازدواج، سن اولین بارداری، تعداد فرزندان، تعداد روش­های پیشگیری از بارداری به کار رفته از ابتدای ازدواج، آخرین روش مورد استفاده، استفاده­ی منظم از آخرین روش جلوگیری و همکاری همسر در تنظیم خانواده، آگاهی مادر از خدمات تنظیم خانواده در مراکز بهداشتی درمانی و اطلاع از روش جلوگیری اورژانسی لحاظ گردید. سازگاری و رضایت فعلی مادر در بارداری­های ناخواسته پس از زایمان مورد پرسش قرار گرفت. متناسب با اهداف پژوهش و با توجه به مطالعات قبلی و نظر اساتید صاحب نظر، پرسش­نامه، طراحی و از نظر پذیرش[1] مصاحبه­شوندگان و معقول بودن[2] در شرایط کشور ما، کنترل گردید. جهت تعیین پایایی[3] سئوالات در هر حیطه، ثبات داخلی[4] پرسش­نامه با استفاده از شاخص آلفای کرونباخ کنترل و با وجود مقادیر آلفای کرونباخ 7/0 و بالاتر، سئوالات، پایا قلمداد شدند. پرسش­نامه­ها بدون نام و محرمانه بودند و پس از زایمان، تکمیل شدند. کسب رضایت افراد و جمع­آوری اطلاعات آن­ها، آزادانه انجام شد. حجم نمونه­ی مورد نیاز با در نظرگیری مقدار 42/0=P، حداکثر خطای قابل قبول 05/0 و مقدار دقت 05/0، 400 نفر در نظر گرفته شد. نمونه­گیری به شیوه­ی طبقه­ای1 انجام گرفت. به این صورت که از طبقه­های بیمارستان­های دولتی، خصوصی و خیریه­ی مشهد با توجه به تعداد این بیمارستان­ها، تعداد نمونه­ها تعیین و از هر طبقه، شرکت­کنندگان به روش نمونه­گیری آسان، وارد مطالعه شدند. داده­ها با استفاده از نرم­افزار آماری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و از آزمون­های آماری مجذور خی، تی و تحلیل واریانس استفاده شد.

نتایج

در این مطالعه 400 نفر مورد بررسی قرار گرفتند که دامنه­ی سنی آن­ها 42-16 سال با میانگین 22 و انحراف معیار 6 سال بود. از شرکت­کنندگان 218 نفر (55%) دیپلم و 49 نفر (12%) تحصیلات دانشگاهی داشتند. 71 نفر (18%) از زنان شرکت
کننده در مطالعه، شاغل بودند.

جمعیت مورد پژوهش در 143 مورد (36%) بارداری خود را از ابتدا بدون برنامه (ناخواسته) ذکر نمودند. انجام این بررسی پس از زایمان امکان بررسی تغییر نظر زنان با بارداری ناخواسته را در طی بارداری و پس از زایمان میسر ساخته بود، لذا از سازگاری آن­ها با وقوع بارداری خود و موافقت ایشان در زمان فعلی (پس از زایمان) پرسش شد و مشاهده گردید که در پایان بارداری 17 درصد افرادی که بارداری خود را بدون برنامه ذکر کرده بودند با بارداری خود اظهار موافقت نمودند، اما 83 درصد آن­ها هم­چنان از وقوع آن ابراز نارضایتی داشتند.

تحلیل­های این مطالعه بر مبنای حاملگی با برنامه­ریزی در ابتدای بارداری انجام گرفت و مشاهده شد که در دو گروه زنان با بارداری­های خواسته و ناخواسته، اغلب رفتارهای باروری به طور معنی­داری متفاوت بودند. 93 نفر (67%) از زنان دچار بارداری ناخواسته، در گروه سنی 35 سال و بالاتر و 58 نفر (40%) در گروه کمتر از 20 سال بودند. در بارداری­های برنامه­ریزی شده میانگین سن حاملگی فعلی 3/27 سال با انحراف معیار 7 و میانگین سن ازدواج 5/19 سال با انحراف معیار 3 بود. میانگین سن حاملگی فعلی در بارداری­های ناخواسته 4/25 سال با انحراف معیار 5 و میانگین سن ازدواج 5/18 سال با انحراف معیار 3 بود (001/0=P). میانگین تعداد فرزند در بارداری خواسته 4/1 با انحراف معیار 8/0 و در ناخواسته­ها 5/2 با انحراف معیار 1 بود (001/0P<). به این ترتیب در بارداری­های ناخواسته میانگین سن حاملگی فعلی 9/1 سال و سن اولین بارداری 2/2 سال بیشتر، میانگین سن ازدواج 2/1 سال کمتر و میانگین تعداد فرزندان 1/1 فرزند بیش از گروه دیگر بود و تفاوت بین دو گروه در موارد ذکر شده، معنی­دار بود.

میانگین تعداد روش پیشگیری از بارداری به کار رفته از ابتدای ازدواج در زنان با حاملگی برنامه­ریزی شده 4/1 با انحراف معیار 1 و در موارد ناخواسته 7/1 با انحراف معیار 1 بود (02/0=P). آخرین روش پیشگیری از بارداری به کار رفته در شرکت­کنندگان در دو گروه با بارداری خواسته و ناخواسته در جدول 1 نشان داده شده­اند.

آخرین روش پیشگیری از بارداری به کار رفته در بارداری ناخواسته در 5/54 درصد روش منقطع بود و 25 درصد زنان

 

 


جدول 1- آخرین روش پیشگیری از بارداری به کار رفته در شرکت­کنندگان با بارداری خواسته و ناخواسته


روش پیشگیری

نزدیکی منقطع

قرص ترکیبی

آی­یودی

توبکتومی

کاندوم

قرص شیردهی

هیچ روش

جمع

بارداری خواسته تعداد (درصد)

100 (39)

29 (11)

10 (4)

0 (0)

54 (21)

0 (0)

64 (25)

256 (100)

بارداری ناخواسته تعداد (درصد)

76 (53)

13 (1/9)

0 (0)

1 (7/0)

13 (1/9)

1 (7/0)

38 (5/26)

143 (100)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[1]Stratified
 

دچار بارداری ناخواسته از هیچ روشی استفاده نمی­کرده­اند. در بارداری­های برنامه­ریزی شده آخرین روش پیشگیری به منظور حاملگی  قطع  گردیده و  یا اصولا  فرد به  جهت باردار شدن از

روشی استفاده نمی­کرده است.در مطالعه­ی حاضر، 92 درصد زنان با بارداری خواسته، روش پیشگیری از بارداری انتخابی خود را منظم گزارش نمودند. در حالی که 46 درصد زنان دچار بارداری ناخواسته، روش پیشگیری خود را نامنظم اعلام نمودند. در بارداری­های خواسته، 5/89 درصد زنان، همکاری همسر را در امر پیشگیری از بارداری عنوان کردند، این در حالی است که در بارداری­های ناخواسته 40 درصد زنان، عدم همکاری همسران­شان را اظهار نمودند.

41 نفر (16%) در بارداری خواسته و 18 نفر (5/12%) در موارد ناخواسته از نحوه­ی صحیح روش جلوگیری اورژانسی مطلع بودند و تفاوت بین دو گروه، معنی­دار نبود (3/0=P). در مجموع 341 نفر (85%) مادران در مورد این روش، اطلاع درستی نداشتند. هم­چنین از نظر شاغل بودن و میزان تحصیلات، تفاوت معنی­داری بین دو گروه مشاهده نشد.

214 نفر (83%) در بارداری­های خواسته و 122 نفر (85%) در بارداری­های ناخواسته از ارایه­ی خدمات تنظیم خانواده در مراکز بهداشتی درمانی اطلاع داشتند و تفاوت معنی­داری بین دو گروه وجود نداشت (5/0=P). در مجموع، 99 نفر (25%) از مادران اظهار نمودند که در طی زندگی زناشویی برای خدمات تنظیم خانواده، مراجعاتی به مراکز بهداشتی درمانی داشته­اند.

بحث و نتیجه­گیری

در این مطالعه با هدف بررسی رفتار باروری و سازگاری زنان در بارداری­های ناخواسته، 400 خانم باردار با دامنه­ی سنی
42-16 سال مورد بررسی قرار گرفتند. جمعیت مورد پژوهش در 143 مورد (36%) بارداری خود را از ابتدا بدون برنامه (ناخواسته) ذکر نمودند و در پایان بارداری نیز 83 درصد افرادی که بارداری خود را بدون برنامه ذکر کرده بودند،
هم­چنان از وقوع آن ابراز نارضایتی داشتند.

کاهش نرخ باروری شاخص مهمی برای سلامت مادران و کودکان و نیز معیار با ارزشی در تثبیت جمعیت است. زاد و ولد در کشورهای در حال توسعه زمانی کاهش می­یابد که زنان، انگیزه­ی قوی برای فاصله­گذاری بین تولدها داشته باشند و بتوانند تصمیم بگیرند که چه زمانی آمادگی لازم را برای بارداری و داشتن فرزند دارند (15).

نتایج مطالعه­ی حاضر نشان داد که زنان در بارداری­های
برنامه­ریزی شده و ناخواسته، رفتار باروری متفاوتی داشته­اند. در بارداری­های ناخواسته، میانگین سن ازدواج و سن اولین بارداری، کمتر و میانگین سن در بارداری فعلی، تعداد فرزندان و تنوع روش­های پیشگیری از بارداری به کار برده از ابتدای ازدواج بیشتر از گروه دیگر بود. پایین­تر بودن میانگین سن ازدواج و سن در اولین بارداری در مطالعات قبلی در تهران و کرمان نیز گزارش شده است (16،17)

روش منقطع، عامل مهمی در وقوع بارداری ناخواسته بود و قابل توجه است که بیش از یک چهارم زنان دچار بارداری ناخواسته از هیچ روشی استفاده نکرده بودند. این مسئله
می­تواند به عدم آگاهی زنان اشاره نماید و این که لازم است با آموزش آن­ها، درک خطر رخداد بارداری ناخواسته را
افزایش داد.

در مطالعه­ای که در تهران بر روی زنان دچار بارداری ناخواسته به دلیل شکست روش پیشگیری صورت گرفته است، شکست بیشتر در روش نزدیکی منقطع (66%)، سپس در
مصرف­کنندگان قرص­های ترکیبی (17%) و کاندوم (8%) گزارش شده است (16). در مطالعه­ای در مشهد، این موضوع به ترتیب در مورد کاندوم (58%)، سپس نزدیکی منقطع (46%) و قرص ترکیبی (15%) ذکر شده است (14). مطالعه­ای بر روی زنان 24-18 ساله­ی چینی دچار بارداری ناخواسته، نشان داد که فقط 13 درصد آن­ها به طور پیوسته از روش­های پیشگیری از بارداری استفاده نموده­اند. این مطالعه به نیاز جوانان در مورد آموزش­های جنسی و پیشگیری از بارداری و افزایش آگاهی و درک خطر آن­ها نسبت به بارداری ناخواسته و عوارض سقط توصیه نموده است (18). در مطالعه­ی حاضر در بارداری­های ناخواسته، میانگین سن حاملگی فعلی و سن اولین بارداری دو سال بیشتر از گروه با بارداری خواسته، میانگین سن ازدواج یک سال کمتر و میانگین تعداد فرزندان، یک فرزند بیش از گروه دیگر بود و تفاوت بین دو گروه در موارد ذکر شده معنی­دار بود. البته از نظر شاغل بودن و میزان تحصیلات، تفاوت معنی­داری بین دو گروه مشاهده نشد. اما در مطالعه­ی دیگری که حدود 35 درصد ازحاملگی‌های زنان ایران را بدون برنامه‌ریزی ذکر نموده، حاملگی ناخواسته را در زنان با تعداد فرزندان بیشتر، تحصیلات پایین‌تر و زنان غیرشاغل، به میزان بیشتری گزارش کرده است.

در مطالعه­ی نام برده، میزان حاملگی ناخواسته در روستاها اندکی کمتر از شهرها بوده و یک رابطه­ی خطی مثبت بین سن و بارداری ناخواسته دیده شده است. نتایج پژوهش حاضر با گزارش این مطالعه در مورد سن بارداری و روش­های پیشگیری از بارداری در بارداری­های ناخواسته نزدیک است که در آن بارداری ناخواسته در سنین بالاتر از 35 سال 65 درصد گزارش نموده و عنوان کرده است که نسبت قابل ملاحظه‌ای از زنان دچار بارداری ناخواسته در شهرها از
روش­های سنتی پیشگیری از بارداری استفاده می­کرده­اند (3).

در مطالعه‌ای بر روی حاملگی‌های ناخواسته در نیجریه، گزارش شده است که سن، تحصیلات، اشتغال، آگاهی از یک روش پیشگیری از بارداری و استفاده از آن از مهم­ترین عوامل موثر بر بروز بارداری‌های ناخواسته است.

نتایج مطالعه­ی آن­ها برخلاف مطالعه­ی ایران که تحصیلات پایین را در بارداری ناخواسته موثر دانسته است، نشان داده که زنان با تحصیلات بالاتر، موارد حاملگی ناخواسته­ی بیشتری را نسبت به زنان با سطح تحصیلی پایین‌تر اعلام کردند. هم­چنین اطلاع درباره تنظیم خانواده و استفاده از یک روش مدرن پیشگیری در گزارش خود شخص از باروری ناخواسته موثر بوده است (3،19).

سازگاری با یک رخداد به رضایت، خشنودی و خرسندی از آن تلقی می­شود. رضایت­مندی و سازگاری، موجب احساس آرامش و ایمنی شده و هرچه پاسخگویی به نیازها و انتظارات مساعدتر باشد، رضایت حاصل شده از آن عمیق­تر خواهد بود. در عکس این حالت، برآورده نشدن نیاز، شخص را دچار اضطراب و عدم تعادل می­نماید (20). در این مطالعه، 83 درصد از زنانی که بارداری خود را بدون برنامه­ریزی ذکر کرده بودند در پایان بارداری نیز هم­چنان از آن ابراز نارضایتی داشتند و نتوانسته بودند از نظر پذیرش روانی، خود را با آن سازگار اعلام نمایند.

غالبا زنان در بارداری­های خواسته، همکاری همسر را در امر پیشگیری از بارداری عنوان کردند. مطالعه­ای در مالزی نیز انگیزه­ی مردان در اجرای برنامه­های تنظیم خانواده را عامل مهمی در کاهش بارداری­های ناخواسته ذکر نموده است (15). دو گروه از نظر آگاهی از خدمات تنظیم خانواده در مراکز بهداشتی درمانی و اطلاع از روش جلوگیری اورژانسی تفاوت معنی­داری نداشتند.

اکثر مادران از ارایه­ی خدمات تنظیم خانواده­ی مراکز بهداشتی درمانی اطلاع داشتند اما تنها حدود یک چهارم آن­ها سابقه­ی مراجعه به این مراکز را داشتند و تفاوت معنی­داری از این نظر بین دو گروه وجود نداشت. توجه به این مسئله، اساسی است که اثربخش بودن خدمات تنظیم خانواده نیازمند خدمات مشاوره­ای دقیق فرد به فرد است و بایستی از حد تشویق و دادن آگاهی برای استفاده، فراتر باشد. آگاهی دادن به زنان در مورد میزان شکست بالا در روش نزدیکی منقطع و پرهیز از روش­های سنتی و هم­چنین اهمیت پی­گیری منظم روش و مشارکت مردان، اقدامات موثری در کاهش بارداری­های ناخواسته خواهد بود.

این موضوع به ویژه در زنانی که در سنین نامناسب برای بارداری قرار دارند یا حجم خانواده­ی خود را تکمیل شده
می­پندارند و تمایل به داشتن فرزند بیشتر ندارند، مهم­تر است. با توجه به شیوع بالای بارداری ناخواسته در جامعه، عدم سازگاری عمده­ی مادران حتی پس از زایمان و اثرات این نوع بارداری بر سلامت روان مادران، بر استفاده از ابزارهای غربالگری جهت تشخیص مشکلات روانی، مشاوره و
حمایت­های روانی از این زنان، هم­پای مراقبت­های معمول در دوره­ی بارداری و پس از زایمان تاکید می­نماید.

بررسی زنان پس از زایمان از محدودیت­های این مطالعه بود زیرا زنان پس از گذشت چند ماه از بارداری به تدریج ممکن است بارداری خود را خواسته تلقی نمایند. احتمال این مسئله پس از زایمان و به ویژه در صورت دلخواه بودن جنسیت جنین، بالاتر خواهد بود. به علاوه تکمیل پرسش­نامه­ها نیاز به حوصله، وقت مناسب و همکاری زیاد شرکت­کنندگان داشت لذا خستگی برخی مادران در روز اول پس از زایمان یعنی زمانی که پرسش­نامه­ها توسط پرسشگران تکمیل می­گردید از محدودیت­های دیگر این تحقیق بود.

جهت کاهش خطای انسانی در پاسخ به پرسش­نامه­ها تمام پرسش­نامه­ها توسط دو پرسشگر تکمیل شده بودند و برای افزایش توافق بین پرسشگران، هر دو نفر دارای آموزش کافی در این زمینه بودند، البته تفاوت­های فردی موجود بین پرسشگران می­تواند محدودیت دیگری در جمع­آوری داده­ها باشد.


[1]Compliance

[2]Plausibility

[3]Reliability

[4]Internal Consistency

 

مراجع

امروزه یکی از شاخص­های سلامت جامعه، میزان بارداری­های ناخواسته است (1). با وجود در دسترس بودن روش­های پیشگیری از بارداری، به دلیل به کارگیری روش­های سنتی یا کاربرد نامنظم و ناصحیح روش­های پیشگیری، هنوز نسبت قابل توجهی از بارداری­ها (بیش از 25% تا بیش از 35% در مناطق مختلف) در ایران ناخواسته رخ می­دهد (4-1). آمارهای موجود حاکی از تخمین سالانه­ی حدود ٨٠ هزار سقط عمدی در ایران هستند که عمدتا به دلیل بارداری­های ناخواسته
می­باشند (5).
بارداری و زایمان تجارب پرتنشی برای زنان محسوب می­شوند (6،7)، این واقعه از طرفی با شعف و ارضـای خاطر و از سویی با نگرانی‌هایی در ارتباط با پذیرش باروری و تغییر در نقش‌هـای خانوادگی و اجتماعی همراه است (8). زنان برای سالم گذراندن دوران بارداری، زایمان و مراقبت از کودک نیاز به آمادگی دارند (7). این در حالی است که مواجهه با بارداری بدون برنامه و عدم موافقت با بارداری، دوران حاملگـی را با ترس، نگرانی و اضطراب بیشتر همراه می‌کند (8-6). تنش­های دوران بارداری به طور معنی­داری افسردگی پس از زایمان را افزایش می­دهند (9). بین اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، اختلالات وسواسی­جبری و روان­پریشی در زنان با بارداری خواسته و ناخواسته تفاوت معنی­داری گزارش شده است (6). هم­چنین افت کیفیت زندگی، اقدام به خودکشی و وقوع رفتارهای مخاطره­آمیز مانند مصرف الکل و سیگار در مادرانی که دچار بارداری ناخواسته شده­اند، بیشتر بوده است (10).
عمده‌ترین گروه آسیب‌پذیر در بارداری­های ناخواسته، زنان و کودکان آن­ها مـی‌باشند (8). در مطالعات مختلف اثرات نامطلوب عدم موافقت زنان با وقوع بارداری بر سلامت جسمی و روانی مادر و کودک و بر کاهش رضایت زناشویی عنوان شده است (3،6،11). بارداری ناخواسته با افزایش سقط عمدی، زایمـان زودرس، وزن کـم موقـع تولـد همـراه است (8،12). زنان در بارداری ناخواسته، مراقبت­های بارداری و رفتارهای بهداشتی کمتری را اتخاذ می­کنند (1) و به دلیل موافق نبودن و عدم سازگاری مادران با پدیده­ی فرزنددار شدن، احتمال سوءتغذیه و مرگ و میر، احتمال وقوع غفلت، سهل­انگاری و بدرفتاری در کودکان این مادران بیشتر است (3،13).
از آن جا که علت عمده­ی بارداری­های ناخواسته عدم استفاده از روش­های پیشگیری از بارداری یا شکست روش است (1) بررسی رفتار باروری در بارداری­های ناخواسته می­تواند راهنمایی برای انجام مداخلات موثر در جلوگیری از این رخداد باشد. جلوگیری از بارداری­های ناخواسته در کاهش افسردگی و خودکشی در زنان و کاهش مرگ و میر مادر و کودک موثر است و در عین حال ارتباط عاطفی ضعیف، بدرفتاری و غفلت در مراقبت از فرزند را کمتر می­نماید (14). این پژوهش با هدف بررسی رفتار باروری و سازگاری زنان در بارداری­های ناخواسته در مشهد انجام شده است.
روش­کار
جمعیت مورد بررسی در این مطالعه­ی مقطعی در سال 1385 زنان مراجعه­کننده به زایشگاه­های شهر مشهد بودند. معیار ورود به مطالعه، رضایت افراد و سکونت در شهر مشهد بود. جهت بررسی رفتار باروری زنان، متغیرهای سن مادر در بارداری فعلی، سن ازدواج، سن اولین بارداری، تعداد فرزندان، تعداد روش­های پیشگیری از بارداری به کار رفته از ابتدای ازدواج، آخرین روش مورد استفاده، استفاده­ی منظم از آخرین روش جلوگیری و همکاری همسر در تنظیم خانواده، آگاهی مادر از خدمات تنظیم خانواده در مراکز بهداشتی درمانی و اطلاع از روش جلوگیری اورژانسی لحاظ گردید. سازگاری و رضایت فعلی مادر در بارداری­های ناخواسته پس از زایمان مورد پرسش قرار گرفت. متناسب با اهداف پژوهش و با توجه به مطالعات قبلی و نظر اساتید صاحب نظر، پرسش­نامه، طراحی و از نظر پذیرش[1] مصاحبه­شوندگان و معقول بودن[2] در شرایط کشور ما، کنترل گردید. جهت تعیین پایایی[3] سئوالات در هر حیطه، ثبات داخلی[4] پرسش­نامه با استفاده از شاخص آلفای کرونباخ کنترل و با وجود مقادیر آلفای کرونباخ 7/0 و بالاتر، سئوالات، پایا قلمداد شدند. پرسش­نامه­ها بدون نام و محرمانه بودند و پس از زایمان، تکمیل شدند. کسب رضایت افراد و جمع­آوری اطلاعات آن­ها، آزادانه انجام شد. حجم نمونه­ی مورد نیاز با در نظرگیری مقدار 42/0=P، حداکثر خطای قابل قبول 05/0 و مقدار دقت 05/0، 400 نفر در نظر گرفته شد. نمونه­گیری به شیوه­ی طبقه­ای1 انجام گرفت. به این صورت که از طبقه­های بیمارستان­های دولتی، خصوصی و خیریه­ی مشهد با توجه به تعداد این بیمارستان­ها، تعداد نمونه­ها تعیین و از هر طبقه، شرکت­کنندگان به روش نمونه­گیری آسان، وارد مطالعه شدند. داده­ها با استفاده از نرم­افزار آماری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و از آزمون­های آماری مجذور خی، تی و تحلیل واریانس استفاده شد.
نتایج
در این مطالعه 400 نفر مورد بررسی قرار گرفتند که دامنه­ی سنی آن­ها 42-16 سال با میانگین 22 و انحراف معیار 6 سال بود. از شرکت­کنندگان 218 نفر (55%) دیپلم و 49 نفر (12%) تحصیلات دانشگاهی داشتند. 71 نفر (18%) از زنان شرکت
کننده در مطالعه، شاغل بودند.
جمعیت مورد پژوهش در 143 مورد (36%) بارداری خود را از ابتدا بدون برنامه (ناخواسته) ذکر نمودند. انجام این بررسی پس از زایمان امکان بررسی تغییر نظر زنان با بارداری ناخواسته را در طی بارداری و پس از زایمان میسر ساخته بود، لذا از سازگاری آن­ها با وقوع بارداری خود و موافقت ایشان در زمان فعلی (پس از زایمان) پرسش شد و مشاهده گردید که در پایان بارداری 17 درصد افرادی که بارداری خود را بدون برنامه ذکر کرده بودند با بارداری خود اظهار موافقت نمودند، اما 83 درصد آن­ها هم­چنان از وقوع آن ابراز نارضایتی داشتند.
تحلیل­های این مطالعه بر مبنای حاملگی با برنامه­ریزی در ابتدای بارداری انجام گرفت و مشاهده شد که در دو گروه زنان با بارداری­های خواسته و ناخواسته، اغلب رفتارهای باروری به طور معنی­داری متفاوت بودند. 93 نفر (67%) از زنان دچار بارداری ناخواسته، در گروه سنی 35 سال و بالاتر و 58 نفر (40%) در گروه کمتر از 20 سال بودند. در بارداری­های برنامه­ریزی شده میانگین سن حاملگی فعلی 3/27 سال با انحراف معیار 7 و میانگین سن ازدواج 5/19 سال با انحراف معیار 3 بود. میانگین سن حاملگی فعلی در بارداری­های ناخواسته 4/25 سال با انحراف معیار 5 و میانگین سن ازدواج 5/18 سال با انحراف معیار 3 بود (001/0=P). میانگین تعداد فرزند در بارداری خواسته 4/1 با انحراف معیار 8/0 و در ناخواسته­ها 5/2 با انحراف معیار 1 بود (001/0P<). به این ترتیب در بارداری­های ناخواسته میانگین سن حاملگی فعلی 9/1 سال و سن اولین بارداری 2/2 سال بیشتر، میانگین سن ازدواج 2/1 سال کمتر و میانگین تعداد فرزندان 1/1 فرزند بیش از گروه دیگر بود و تفاوت بین دو گروه در موارد ذکر شده، معنی­دار بود.
میانگین تعداد روش پیشگیری از بارداری به کار رفته از ابتدای ازدواج در زنان با حاملگی برنامه­ریزی شده 4/1 با انحراف معیار 1 و در موارد ناخواسته 7/1 با انحراف معیار 1 بود (02/0=P). آخرین روش پیشگیری از بارداری به کار رفته در شرکت­کنندگان در دو گروه با بارداری خواسته و ناخواسته در جدول 1 نشان داده شده­اند.
آخرین روش پیشگیری از بارداری به کار رفته در بارداری ناخواسته در 5/54 درصد روش منقطع بود و 25 درصد زنان
 
 
جدول 1- آخرین روش پیشگیری از بارداری به کار رفته در شرکت­کنندگان با بارداری خواسته و ناخواسته
روش پیشگیری
نزدیکی منقطع
قرص ترکیبی
آی­یودی
توبکتومی
کاندوم
قرص شیردهی
هیچ روش
جمع
بارداری خواسته تعداد (درصد)
100 (39)
29 (11)
10 (4)
0 (0)
54 (21)
0 (0)
64 (25)
256 (100)
بارداری ناخواسته تعداد (درصد)
76 (53)
13 (1/9)
0 (0)
1 (7/0)
13 (1/9)
1 (7/0)
38 (5/26)
143 (100)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
[1]Stratified
 
دچار بارداری ناخواسته از هیچ روشی استفاده نمی­کرده­اند. در بارداری­های برنامه­ریزی شده آخرین روش پیشگیری به منظور حاملگی  قطع  گردیده و  یا اصولا  فرد به  جهت باردار شدن از
روشی استفاده نمی­کرده است.در مطالعه­ی حاضر، 92 درصد زنان با بارداری خواسته، روش پیشگیری از بارداری انتخابی خود را منظم گزارش نمودند. در حالی که 46 درصد زنان دچار بارداری ناخواسته، روش پیشگیری خود را نامنظم اعلام نمودند. در بارداری­های خواسته، 5/89 درصد زنان، همکاری همسر را در امر پیشگیری از بارداری عنوان کردند، این در حالی است که در بارداری­های ناخواسته 40 درصد زنان، عدم همکاری همسران­شان را اظهار نمودند.
41 نفر (16%) در بارداری خواسته و 18 نفر (5/12%) در موارد ناخواسته از نحوه­ی صحیح روش جلوگیری اورژانسی مطلع بودند و تفاوت بین دو گروه، معنی­دار نبود (3/0=P). در مجموع 341 نفر (85%) مادران در مورد این روش، اطلاع درستی نداشتند. هم­چنین از نظر شاغل بودن و میزان تحصیلات، تفاوت معنی­داری بین دو گروه مشاهده نشد.
214 نفر (83%) در بارداری­های خواسته و 122 نفر (85%) در بارداری­های ناخواسته از ارایه­ی خدمات تنظیم خانواده در مراکز بهداشتی درمانی اطلاع داشتند و تفاوت معنی­داری بین دو گروه وجود نداشت (5/0=P). در مجموع، 99 نفر (25%) از مادران اظهار نمودند که در طی زندگی زناشویی برای خدمات تنظیم خانواده، مراجعاتی به مراکز بهداشتی درمانی داشته­اند.
بحث و نتیجه­گیری
در این مطالعه با هدف بررسی رفتار باروری و سازگاری زنان در بارداری­های ناخواسته، 400 خانم باردار با دامنه­ی سنی
42-16 سال مورد بررسی قرار گرفتند. جمعیت مورد پژوهش در 143 مورد (36%) بارداری خود را از ابتدا بدون برنامه (ناخواسته) ذکر نمودند و در پایان بارداری نیز 83 درصد افرادی که بارداری خود را بدون برنامه ذکر کرده بودند،
هم­چنان از وقوع آن ابراز نارضایتی داشتند.
کاهش نرخ باروری شاخص مهمی برای سلامت مادران و کودکان و نیز معیار با ارزشی در تثبیت جمعیت است. زاد و ولد در کشورهای در حال توسعه زمانی کاهش می­یابد که زنان، انگیزه­ی قوی برای فاصله­گذاری بین تولدها داشته باشند و بتوانند تصمیم بگیرند که چه زمانی آمادگی لازم را برای بارداری و داشتن فرزند دارند (15).
نتایج مطالعه­ی حاضر نشان داد که زنان در بارداری­های
برنامه­ریزی شده و ناخواسته، رفتار باروری متفاوتی داشته­اند. در بارداری­های ناخواسته، میانگین سن ازدواج و سن اولین بارداری، کمتر و میانگین سن در بارداری فعلی، تعداد فرزندان و تنوع روش­های پیشگیری از بارداری به کار برده از ابتدای ازدواج بیشتر از گروه دیگر بود. پایین­تر بودن میانگین سن ازدواج و سن در اولین بارداری در مطالعات قبلی در تهران و کرمان نیز گزارش شده است (16،17)
روش منقطع، عامل مهمی در وقوع بارداری ناخواسته بود و قابل توجه است که بیش از یک چهارم زنان دچار بارداری ناخواسته از هیچ روشی استفاده نکرده بودند. این مسئله
می­تواند به عدم آگاهی زنان اشاره نماید و این که لازم است با آموزش آن­ها، درک خطر رخداد بارداری ناخواسته را
افزایش داد.
در مطالعه­ای که در تهران بر روی زنان دچار بارداری ناخواسته به دلیل شکست روش پیشگیری صورت گرفته است، شکست بیشتر در روش نزدیکی منقطع (66%)، سپس در
مصرف­کنندگان قرص­های ترکیبی (17%) و کاندوم (8%) گزارش شده است (16). در مطالعه­ای در مشهد، این موضوع به ترتیب در مورد کاندوم (58%)، سپس نزدیکی منقطع (46%) و قرص ترکیبی (15%) ذکر شده است (14). مطالعه­ای بر روی زنان 24-18 ساله­ی چینی دچار بارداری ناخواسته، نشان داد که فقط 13 درصد آن­ها به طور پیوسته از روش­های پیشگیری از بارداری استفاده نموده­اند. این مطالعه به نیاز جوانان در مورد آموزش­های جنسی و پیشگیری از بارداری و افزایش آگاهی و درک خطر آن­ها نسبت به بارداری ناخواسته و عوارض سقط توصیه نموده است (18). در مطالعه­ی حاضر در بارداری­های ناخواسته، میانگین سن حاملگی فعلی و سن اولین بارداری دو سال بیشتر از گروه با بارداری خواسته، میانگین سن ازدواج یک سال کمتر و میانگین تعداد فرزندان، یک فرزند بیش از گروه دیگر بود و تفاوت بین دو گروه در موارد ذکر شده معنی­دار بود. البته از نظر شاغل بودن و میزان تحصیلات، تفاوت معنی­داری بین دو گروه مشاهده نشد. اما در مطالعه­ی دیگری که حدود 35 درصد ازحاملگی‌های زنان ایران را بدون برنامه‌ریزی ذکر نموده، حاملگی ناخواسته را در زنان با تعداد فرزندان بیشتر، تحصیلات پایین‌تر و زنان غیرشاغل، به میزان بیشتری گزارش کرده است.
در مطالعه­ی نام برده، میزان حاملگی ناخواسته در روستاها اندکی کمتر از شهرها بوده و یک رابطه­ی خطی مثبت بین سن و بارداری ناخواسته دیده شده است. نتایج پژوهش حاضر با گزارش این مطالعه در مورد سن بارداری و روش­های پیشگیری از بارداری در بارداری­های ناخواسته نزدیک است که در آن بارداری ناخواسته در سنین بالاتر از 35 سال 65 درصد گزارش نموده و عنوان کرده است که نسبت قابل ملاحظه‌ای از زنان دچار بارداری ناخواسته در شهرها از
روش­های سنتی پیشگیری از بارداری استفاده می­کرده­اند (3).
در مطالعه‌ای بر روی حاملگی‌های ناخواسته در نیجریه، گزارش شده است که سن، تحصیلات، اشتغال، آگاهی از یک روش پیشگیری از بارداری و استفاده از آن از مهم­ترین عوامل موثر بر بروز بارداری‌های ناخواسته است.
نتایج مطالعه­ی آن­ها برخلاف مطالعه­ی ایران که تحصیلات پایین را در بارداری ناخواسته موثر دانسته است، نشان داده که زنان با تحصیلات بالاتر، موارد حاملگی ناخواسته­ی بیشتری را نسبت به زنان با سطح تحصیلی پایین‌تر اعلام کردند. هم­چنین اطلاع درباره تنظیم خانواده و استفاده از یک روش مدرن پیشگیری در گزارش خود شخص از باروری ناخواسته موثر بوده است (3،19).
سازگاری با یک رخداد به رضایت، خشنودی و خرسندی از آن تلقی می­شود. رضایت­مندی و سازگاری، موجب احساس آرامش و ایمنی شده و هرچه پاسخگویی به نیازها و انتظارات مساعدتر باشد، رضایت حاصل شده از آن عمیق­تر خواهد بود. در عکس این حالت، برآورده نشدن نیاز، شخص را دچار اضطراب و عدم تعادل می­نماید (20). در این مطالعه، 83 درصد از زنانی که بارداری خود را بدون برنامه­ریزی ذکر کرده بودند در پایان بارداری نیز هم­چنان از آن ابراز نارضایتی داشتند و نتوانسته بودند از نظر پذیرش روانی، خود را با آن سازگار اعلام نمایند.
غالبا زنان در بارداری­های خواسته، همکاری همسر را در امر پیشگیری از بارداری عنوان کردند. مطالعه­ای در مالزی نیز انگیزه­ی مردان در اجرای برنامه­های تنظیم خانواده را عامل مهمی در کاهش بارداری­های ناخواسته ذکر نموده است (15). دو گروه از نظر آگاهی از خدمات تنظیم خانواده در مراکز بهداشتی درمانی و اطلاع از روش جلوگیری اورژانسی تفاوت معنی­داری نداشتند.
اکثر مادران از ارایه­ی خدمات تنظیم خانواده­ی مراکز بهداشتی درمانی اطلاع داشتند اما تنها حدود یک چهارم آن­ها سابقه­ی مراجعه به این مراکز را داشتند و تفاوت معنی­داری از این نظر بین دو گروه وجود نداشت. توجه به این مسئله، اساسی است که اثربخش بودن خدمات تنظیم خانواده نیازمند خدمات مشاوره­ای دقیق فرد به فرد است و بایستی از حد تشویق و دادن آگاهی برای استفاده، فراتر باشد. آگاهی دادن به زنان در مورد میزان شکست بالا در روش نزدیکی منقطع و پرهیز از روش­های سنتی و هم­چنین اهمیت پی­گیری منظم روش و مشارکت مردان، اقدامات موثری در کاهش بارداری­های ناخواسته خواهد بود.
این موضوع به ویژه در زنانی که در سنین نامناسب برای بارداری قرار دارند یا حجم خانواده­ی خود را تکمیل شده
می­پندارند و تمایل به داشتن فرزند بیشتر ندارند، مهم­تر است. با توجه به شیوع بالای بارداری ناخواسته در جامعه، عدم سازگاری عمده­ی مادران حتی پس از زایمان و اثرات این نوع بارداری بر سلامت روان مادران، بر استفاده از ابزارهای غربالگری جهت تشخیص مشکلات روانی، مشاوره و
حمایت­های روانی از این زنان، هم­پای مراقبت­های معمول در دوره­ی بارداری و پس از زایمان تاکید می­نماید.
بررسی زنان پس از زایمان از محدودیت­های این مطالعه بود زیرا زنان پس از گذشت چند ماه از بارداری به تدریج ممکن است بارداری خود را خواسته تلقی نمایند. احتمال این مسئله پس از زایمان و به ویژه در صورت دلخواه بودن جنسیت جنین، بالاتر خواهد بود. به علاوه تکمیل پرسش­نامه­ها نیاز به حوصله، وقت مناسب و همکاری زیاد شرکت­کنندگان داشت لذا خستگی برخی مادران در روز اول پس از زایمان یعنی زمانی که پرسش­نامه­ها توسط پرسشگران تکمیل می­گردید از محدودیت­های دیگر این تحقیق بود.
جهت کاهش خطای انسانی در پاسخ به پرسش­نامه­ها تمام پرسش­نامه­ها توسط دو پرسشگر تکمیل شده بودند و برای افزایش توافق بین پرسشگران، هر دو نفر دارای آموزش کافی در این زمینه بودند، البته تفاوت­های فردی موجود بین پرسشگران می­تواند محدودیت دیگری در جمع­آوری داده­ها باشد.
[1]Compliance
[2]Plausibility
[3]Reliability
[4]Internal Consistency
 
مجله اصول بهداشت روانی
دوره 14، شماره 53 - شماره پیاپی 53
فروردین و اردیبهشت 1391
صفحه 16-23

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار