مقایسه ی فعالیت سیستم های مغزی رفتاری و سلامت روان در افراد معتاد وابسته به مواد مخدر و افراد بهنجار

اعتیاد^[1] به مواد مخدر، بیماری روانی عودکننده و مزمنی است که توام با اختلالات انگیزشی شدید و از دست دادن تسلط رفتاری است و منجر به ویرانی شخصیت می­شود. میلیون­ها انسان از این اختلال رنج می­برند که اغلب با دیگر بیماری­های روانی بروز و ظهور یافته و هزینه­های اقتصادی و اجتماعی گوناگونی را بر جامعه تحمیل می­کند (1،2).

چندین دهه تحقیق و پژوهش به اثبات رسانیده است که مصرف مواد مخدر، کارکرد طبیعی قشر پاداش‌دهی مغز را مورد آسیب قرار داده و مصرف مداوم مواد مخدر باعث انحراف در عملکرد سیستم پاداش‌دهی مغز^[2] می‌شود.چنین انحرافاتی در بافت‌های مغزی، انتقال­دهنده­های عصبی و سطوح ناحیه‌ای پردازش اطلاعات مغز به دنبال مصرف مواد مخدر ظاهر می­شود که هم در نمونه­ی حیوانی و هم در انسان به اثبات رسیده است. علاوه بر آن، این که چرا در برخی افراد معتاد اختلالات روانی گسترش می­یابند واضح نیست.

دیدگاه­های متفاوتی وجود دارند که تلاش می­کنند این موضوع را توضیح دهند (3،4). مباحث سبب­شناسی اختلالات روانی و اعتیاد، به طور جداگانه این دو اختلال را این گونه شرح می­دهند که اختلالات روانی خطر اعتیاد به مواد مخدر را افزایش داده و هم­چنین مصرف مواد نیز می­تواند خطر ابتلا به بیماری روانی را افزایش دهد (7-5). گری[3] با بازنگری ادبیات پژوهش‌های حیوانی در نظریه­ی حساسیت به تقویت^[4](RST) از شخصیت یک الگوی زیستی ارایه نمود که شامل سه سیستم مغزی­رفتاری است (11-8).

به اعتقاد وی این سیستم­های مغزی­رفتاری اساس تفاوت­های فردی می‌باشند و فعالیت هر یک از آن­ها به فراخوانی
واکنش­های هیجانی متفاوت، نظیر زودانگیختگی، اضطراب و ترس می‌انجامد (10،12). اولین سیستم، سیستم فعال­ساز رفتاری^[5] (BAS) می­باشد که به محرک­های شرطی پاداش و فقدان تنبیه پاسخ می­دهد.  فعالیت و افزایش حساسیت این سیستم موجب فراخوانی هیجان‌های مثبت، رفتار روی­آورد^[6] و اجتناب فعال^[7] می­گردد (13،14). پایه‌های کالبدشناسی عصبی این سیستم که از لحاظ ساختاری با مسیرهای مغزی دوپامینرژیک و مدارهای کورتیکواستریاتوپالیدوتالامیک^[8](CSPT) مرتبط می­باشد (15) در قشر پره­فرونتال، آمیگدال و هسته‌های قاعده‌ای قرار دارد (16). حساسیت سیستم فعال­ساز رفتاری، نشان­دهنده­ی تکانشگری فرد می­باشد (11). دومین سیستم، سیستم بازداری رفتاری^[9] (BIS) است که به محرک‌های شرطی تنبیه و فقدان پاداش و هم­چنین به محرک‌های جدید و محرک‌های ترس­آور ذاتی پاسخ می‌دهد (13،14). فعالیت این سیستم موجب فراخوانی حالت عاطفی اضطراب و بازداری رفتاری، اجتناب منفعل، خاموشی، افزایش توجه و برپایی می­گردد. پایه­های کالبدشناسی عصبی این سیستم که فعالیت زیاد آن با تجربه­ی اضطراب مرتبط می­باشد (17) در قشر اربیتوفرونتال، دستگاه سپتوهیپوکمپی^[10](SHS) و مدار پاپز قرار دارد (16). سومین سیستم، سیستم ستیز و گریز[11] (FFS) است که از نظر ساختاری با آمیگدال و هیپوتالاموس مرتبط و به محرک­های آزاردهنده حساس می­باشد. مولفه­های رفتاری این سیستم که فعالیت زیاد آن با سایکوزگرایی ارتباط دارد، ستیز (پرخاشگر تدافعی) و گریز (فرار سریع از منبع تنبیه) است (18،19). در زمینه­ی اعتیاد، بیشترین توجه به فعالیت سیستم فعال­ساز رفتاری معطوف است و بیشترین یافته­ها در مورد فعالیت این سیستم در انسان، از مطالعات مربوط به انتقال
دهنده­ی عصبی دوپامین^[12] نشات می­گیرد. آزادسازی دوپامین در مسیرهای دوپامینرژیک مرتبط با سیستم فعال­ساز رفتاری با جریان یافتن برنامه­های حرکتی این سیستم همراه است (20). از سوی دیگر این نکته نیز تایید شده است که مصرف داروهایی چون هروئین، کوکائین، آمفتامین، الکل و نیکوتین موجب آزادسازی دوپامین در مسیرهای عصبی یاد شده می­شود (21). گری، فرض کرد که اضطراب و افسردگی نوروتیک نتیجه­ی فعالیت بیشتر BIS می­باشد در حالی که به اعتقاد وی افسردگی سایکوتیک از فعالیت کم BIS و مصرف مواد مخدر از فعالیت بیشتر آن ناشی می‌شود (10،11). فاولس[13] هم پیشنهاد کرده است که مصرف مواد ناشی از تسلط BAS بر BIS می‎باشد (22،23). لاکستون و داو[14] گزارش نمودند که نمره­های پایین BIS و نمره­های بالای BAS هر دو با سوء­مصرف الکل مرتبط می­باشند (24). هم­چنین کاش، روتنبرگ و آرنو و گاتلیب[15]، نشان دادند که بیماران افسرده در مقایسه با افراد بهنجار دارای سطوح بالای فعالیت BIS و سطوح پایین فعالیت BAS می‎باشد. در زمینه­ی نقش رویدادهای تنش­زا در سلامت و بیماری پژوهش­های اخیر شاخص رویدادهای خفیف روزمره^[16] مانند پریشانی‌ها^[17] را به عنوان تعدیل­کننده ارتباط بین تجربه­ی تنش و بروز بیماری مورد توجه قرار داده‌اند. پژوهش­های بسیاری از جمله پژوهش­های کاینازف[18] و همکاران (26) نیز هیپونیمی[19] و همکاران (27) حساسیت هیجانی بیشتری را نسبت به تنش‌های آزارنده در افراد دارای سیستم بازداری قوی نشان دادند. احمدی اذعان می­دارد که از بین 500 معتاد به مواد مخدر، 105 نفر (21%) از مراجعین اختلالات اضطرابی داشتند، در حالی که 274 نفر (8/54%) دارای اختلالات افسردگی بودند (28،29). مطالعات انجام شده توسط کاپلان و سادوک[20]، نشان دادند که 90 درصد افراد معتاد به تریاک و شبه تریاک دچار نوعی اختلال روان­پزشکی همزمان می‌باشند که شایع­ترین تشخیص روان­پزشکی همراه شامل افسردگی اساسی و اختلال شخصیت ضد اجتماعی (60-35%) واختلالات اضطرابی می‌باشد (30). موسر، دریکو والاک، دریافتند که این دو اختلال (اختلال روانی و اعتیاد) دو سویه و تقابلی هستند. اگر کسی بر این باور باشد که اختلالات روانی خطر وابستگی به مواد را افزایش می­دهد، آن گاه از مواد استفاده خواهد کرد تا علایم بیماری را فرو نشاند، در حالی که تحت تاثیر الکل یا مواد مخدر، فرد اضطراب و نشانه­های بیماری وابسته را
نمی­تواند تجربه کند (به نقل از 28). در این پژوهش، عنوان اعتیاد به مواد مخدر به افرادی اطلاق می­شود که به تریاک و مشتقات آن وابسته­اند و برای درمان به مراکز ترک اعتیاد مراجعه کرده­اند. با توجه به پژوهش­های فوق و با استناد به نظریه­ی آسیب­شناسی روانی مبتنی بر نظریه­ی گری می­توان گفت که شاید بی­نظمی سیستم­های مغزی­رفتاری یکی از عوامل دخیل در اعتیاد افراد به مواد مخدر باشد و از آن جا که چگونگی فعالیت سیستم‌های مغزی­رفتاری افراد معتاد در چهارچوب نظریه­ی شخصیتی گری بود، هدف و مسئله­ی پژوهش حاضر مقایسه­ی فعالیت سیستم­های مغزی­رفتاری و سلامت روان (افسردگی، اضطراب و تنش) در افراد معتاد با افراد بهنجار بود.

روش­کار

پژوهش حاضر نوعی مطالعه­ی مقطعی بودکه در شش ماهه­ی اول سال 1389 انجام شد و در آن دو گروه آزمودنی شامل افراد وابسته به مواد مخدر و افراد بهنجار شرکت داشتند. برای بررسی میزان فعالیت سیستم های مغزی­رفتاری و سلامت روان 50 آزمودنی معتاد از مراجعین به مراکز ترک اعتیاد شهر مشهد (26 نفر به تریاک، 18 نفر هروئین و 6 نفر به مشتقات تریاک) و هم­چنین برای مقایسه­ی متغیرهای مورد نظر یک گروه شاهد متشکل از 50 آزمودنی از بین دانشجویان شاغل به تحصیل از یکی از دانشگاه­های مشهد انتخاب شدند. برای کنترل اثر عوامل جمعیت­شناختی، گروه بهنجار از نظر سن، جنس و سطح تحصیلات با گروه معتاد همتاسازی شدند. برای کنترل اثر عوامل جمعیت­شناختی، گروه بهنجار از نظر سن، جنس و سطح تحصیلات با گروه معتاد همتاسازی شدند. برای همتاسازی دو گروه در متغیر تحصیلات سعی شد که در انتخاب گروه معتاد از افرادی استفاده شود که حداقل 8 کلاس سواد و حتی سطح تحصیلات بالاتری داشته باشند و به افراد گروه بهنجار در این متغیر نزدیکتر باشند. بر این اساس سطح تحصیلات بر اساس مقاطع تحصیلی دیپلم، کاردانی و کارشناسی و متغیر سن بر اساس فاصله­ی سنی 5 سال در دامنه­ی سنی20 تا 40 سال همتاسازی شد. در ضمن آزمودنی­های گروه بهنجار غیرسیگاری بوده و در بررسی به عمل آمده، سابقه­ی جرایم اجتماعی نداشتند و در گزارش شخصی، سابقه­ی مراجعه به روان­پزشک یا روان­شناس جهت ابتلا به اختلال روان­شناختی خاص وجود نداشت.

ابزار پژوهش

- پرسش­نامه­ی شخصیتی گری­ویلسون (GWPQ)^[21]: ویلسون، بارت و گری در سال 1989 آن را طراحی کردند. این پرسش
نامه، غلبه و حساسیت سیستم­های مغزی­رفتاری و مولفه­های آن­ها را ارزیابی می­کند و دارای 120 سئوال است که برای بررسی فعالیت هر یک از سیستم­های فعال­ساز رفتاری، بازداری رفتاری و ستیز و گریز، 40 ماده در نظر گرفته شده است. از 40 ماده­ی مربوط به فعالیت سیستم فعال­ساز رفتاری، 20 ماده به مولفه‎ی روی­آورد و 20 ماده به مولفه­ی اجتناب فعال مرتبط است. از 40 ماده­ی مربوط به سنجش فعالیت سیستم بازداری رفتاری،20 ماده مربوط به اجتناب منفعل و 20 ماده به مولفه­ی خاموشی اختصاص دارد و از 40 ماده­ی مربوط به فعالیت ستیز و گریز،20 ماده به مولفه­ی ستیز و 20 ماده به مولفه­ی گریز اختصاص یافته است.

در زمینه­ی اعتبار این پرسش­نامه، ویلسون، بارت و گری ضرایب آلفای کرونباخ را برای مولفه­های روی­آوری، اجتناب فعال، اجتناب منفعل، خاموشی، جنگ و گریز به این ترتیب به دست آورده­اند: برای مردان 71/0، 61/0، 58/0، 61/0، 65/0 و 65/0 و برای زنان 68/0، 35/0، 59/0، 63/0، 71/0 و 71/0 که بیانگر ثبات درونی مناسب آزمون است.

هم­چنین با استفاده از همبستگی میان مولفه­های GWPQ و پرسش­نامه­ی شخصیتی آیسنک، روایی همگرای آزمون را نشان دادند (31). این پرسش­نامه توسط آزاد فلاح و همکاران به فارسی برگردانده و در یک گروه 211 نفری از دانشجویان ایرانی اجرا شده است (به نقل از 32).  هم­چنین اشرفی در زمینه­ی اعتبار این مقیاس، ضرایب آلفای کرونباخ را برای مولفه­های روی­آوری، اجتناب فعال، اجتناب منفعل، خاموشی، جنگ و گریز به ترتیب 60/0، 54/0، 61/0، 66/0، 65/0 و 69/0 و ضرایب همسانی از طریق روش دو  نیمه­سازی را به ترتیب برابر 53/0، 57/0، 52/0، 62/0، 64/0 و 64/0 گزارش کرده است (32).

- مقیاس افسردگی، اضطراب و تنش (DASS-21)^[22]:لاویبوند و لایبوند^[23] این پرسش­نامه را طراحی کرده­اندکه دارای 21 سئوال و هر یک از خرده­مقیاس­های DASS-21 که شامل افسردگی، اضطراب و تنش می­باشد دارای 7 سئوال است و نمره­ی نهایی هر کدام از طریق مجموع نمرات سئوالات مربوط به آن به دست می­آید. هر سوال از صفر (اصلا در مورد من صدق نمی­کند) تا سه (کاملا در مورد من صدق می­کند) نمره­گذاری می­شود. میزان شدت علایم به ترتیب از عادی تا بسیار شدید گسترده شده است.

بطوریکه نمرات 0 تا 9 مربوط افسردگی عادی و نمرات بالاتر از 28 مربوط به افسردگی شدید است، همچنین در مولفه اضطراب نمرات 0 تا7 مربوط به اضطراب عادی و نمرات بالاتر از 20 به اضطراب شدید اختصاص دارد. در مولفه تنش نیز نمرات 0 تا 14 حاکی از تنش عادی و نمرات بالاتر از 33 نشان دهنده­ی تنش شدید در فرد می باشد. در ایران، سامانی و جوکار ضریب اعتبار آن را با استفاده از روش بازآزمایی برای شاخص­های افسردگی 80 درصد، اضطراب 76 درصد و استرس 77 درصد به دست آورده­اند. آلفای کرونباخ را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و تنش به ترتیب برابر با 81/0 و 74/0 و 75/0 گزارش نموده­اند (33).

شیوه­ی تکمیل پرسش­نامه به صورت انفرادی توسط
آزمودنی­ها بود که با مراجعه به چندین درمانگاه ترک اعتیاد در سطح شهر مشهد برای گروه معتاد در زمان شروع درمان و برای گروه بهنجار که از دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد بودند، پرسش­نامه­ی شخصیتی گری­ویلسون و مقیاس افسردگی، اضطراب و تنش در اختیار آنان قرار گرفت و اجرا شد. قبل از اجرا و تکمیل پرسش­نامه­ها، فرم رضایت و شرکت در پژوهش به آزمودنی­ها داده شد. به منظور مقایسه­ی
سیستم­های مغزی­رفتاری و سلامت روان در افراد معتاد و بهنجار از روش آماری تی مستقل استفاده گردید.

نتایج

در هر گروه، 35 مرد و 15 زن وجود داشت. خصوصیات جمعیت­شناختی و توصیفی آزمودنی­ها در جدول 1 ارایه شده است. آزمون تی مستقل نشان داد که بین دو گروه از نظر سن و سطح تحصیلات، تفاوت معنی­دار وجود نداشته و دو گروه از لحاظ متغیرهای فوق همتا بودند.

همانطور که در جدول 2 ملاحظه می­شود، بین افراد معتاد و بهنجار در دو سیستم فعال­ساز رفتاری و سیستم بازداری رفتاری

تفاوت معنی­دار وجود دارد که نمایانگر تفاوت وضعیت غلبه­ی سیستم­های مغزی­رفتاری آن­ها می­باشند. نتایج نشان می­دهد که نمرات سیستم فعال­ساز رفتاری در افراد معتاد بیشتر از نمرات افراد بهنجار و نمرات سیستم بازداری رفتاری در افراد بهنجار بیشتر از افراد معتاد است. در حالی که بین دو گروه از نظر سیستم ستیز و گریز تفاوتی وجود ندارد. هم­چنین نمرات گروه معتاد در مولفه‌های روان­شناختی افسردگی، اضطراب و تنش، بالاتر از گروه بهنجار است.

جدول1- خصوصیات جمعیت­شناسی آزمودنی­ها، مقایسه­ی سنی و سال تحصیلی (100 نفر)

جدول2- مقایسه­ی آزمودنی­ها در سیستم­های فعال­سازی/بازداری رفتاری، ستیز و گریز و مولفه­های سلامت روان

 (افسردگی، اضطراب و تنش) در دو گروه معتاد و بهنجار

در مرحله­ی بعد، به منظور بررسی این نکته که آیا تفاوت مشاهده شده در سیستم­های فعال­ساز رفتاری و بازداری رفتاری و ستیز و گریز در مولفه­های آن هم وجود دارد از آزمون تی مستقل استفاده شد که نتایج آن در جدول 3 نشان داده شده است. بین افراد معتاد و بهنجار در مولفه­های رفتاری، تفاوت معنی‌دار وجود دارد. به این ترتیب که نمرات افراد معتاد در مولفه‌ی روی­آورد، بیشتر از افراد بهنجار و در مولفه‌ی خاموشی، نمرات افراد بهنجار بیشتر از افراد معتاد بود. در گروه معتاد بالاترین میانگین‌ها مربوط به متغیرهای سیستم فعال­ساز رفتاری و سپس متغیرهای سیستم ستیز و گریز و سیستم بازداری رفتاری می‌باشد. در حالی که الگوی متغیرها در گروه بهنجار متفاوت است و با توجه به جدول 2 در گروه افراد بهنجار، بالاترین میانگین مربوط به متغیرهای سیستم بازداری رفتاری و سپس متغیرهای سیستم­های ستیز و گریز و فعال­ساز رفتاری است و در بین مولفه‌های رفتاری نیز بیشترین میانگین در افراد بهنجار مربوط به مولفه‌ی خاموشی و کمترین میانگین مربوط به اجتناب فعال است. نتایج جدول 3 بیانگر تفاوت معنی­دار افسردگی، اضطراب و تنش در دو گروه است که نشان می­دهد افراد معتاد در این مولفه­ها، آسیب­پذیری بیشتری دارند.

جدول 3- مقایسه­ی آزمودنی­ها در مولفه­های روی­آورد، اجتناب فعال، اجتناب منفعل، خاموشی، ستیز و گریز با افسردگی، اضطراب

 و تنش در دو گروه معتاد و بهنجار