ارتباط تداوم دعا با سلامت معنوی در بیماران تحت همودیالیز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

باشگاه پژوهشگران جوان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علی آباد کتول

چکیده

فقدان سلامت معنوی به خصوص در بیماری‌های مزمن، زمینه‌ساز بسیاری از مشکلات روانی اجتماعی و عوارض جسمی است. معنویت و نیروهای مذهبی مانند دعا، نقش مهمی را در قبول بیماری‌ها ایفا می‌کنند. لذا این مطالعه جهت بررسی ارتباط تناوب دعا با سلامت معنوی بیماران تحت همودیالیز انجام گرفت.
 روش‌کار: در این پژوهش توصیفی‌تحلیلی، 245 بیمار تحت همودیالیز در بیمارستان‌های استان گلستان در سال 1388 پرسش‌نامه‌های تناوب دعای مراویگلیا و سلامت معنوی پالوتزین-الیسون را تکمیل کردند. داده‌ها در نرم‌افزار SPSS  نسخه‌ی 16، توسط شاخص‌های توصیفی و آزمون‌های کروسکال والیس، ضریب همبستگی اسپیرمن، تحلیل واریانس و آزمون تعقیبی توکی مورد تحلیل قرار گرفتند.
 یافته‌ها: تناوب دعا در 98 درصد آزمودنی‌ها در سطحی بالا بود. انجام آداب دعا (98%)، تجربه‌ی دعا (81%) و نگرش نسبت به آن (78%) در سطح بالایی گزارش شد. اکثریت بیماران (72%) از سطح بالایی از سلامت معنوی برخوردار بودند.     هم‌چنین تناوب دعا با سلامت معنوی، قومیت، سطح تحصیلات و شغل ارتباط  معنی‌داری داشت (05/0P<).
 نتیجه‌گیری: دعا در بهبود سلامت معنوی بیماران تحت همودیالیز تاثیر چشمگیری دارد. لذا با در نظر گرفتن غلبه‌ی فرهنگ مذهبی در جامعه‌ی ایرانی، توجه به ابعاد معنوی در افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن ضروری به نظر می‌رسد.
 

کلیدواژه‌ها


نارسایی مزمن کلیه
، اختلال پیش
رونده و برگشت
ناپذیر عملکرد کلیه است که در طی 5 سال اخیر با روند تقریبا
8 درصد در سال افزایش یافته است (1). هرچند با استفاده از همودیالیز، طول عمر بیماران کلیوی افزایش یافته است اما بیماری بر زندگی آن
ها تاثیر گذاشته و در مراحل پیشرفته سبب اختلال در وضعیت عملکردی و تغییرات در کیفیت زندگی آنان می­گردد (2). این روش درمانی از عوامل ایجادکننده­ی آشفتگی
های معنوی است که موجب وابستگی فرد به دیگران، کاهش اعتماد به نفس و احساس تنهایی شده و سلامت و بهداشت روان افراد را دچار مشکل می­سازد (4،3). تشخیص و آگاهی یافتن فرد از وجود بیماری می
تواند سبب ایجاد بحران­ معنوی شده و گاهی اعتماد به نفس و ایمان مذهبی وی را به مخاطره اندازد. هم­چنین ارتباطات فردی به­دلیل عدم اطمینان به آینده، مختل و سازوکار­های انطباقی قبلی ناکافی به نظر می
رسند. بستری شدن در بیمارستان نیز ممکن است احساس تنهایی را به فرد القا نماید (5). لذا استفاده از روش­های مقابله
ای لازم و ضروری به نظر می
رسد (6). مطالعات صورت
پذیرفته نشان داده­اند که دین و مذهب به عنوان راهکار
های مقابله­ای، اثرات مثبتی بر روند درمانی دارند (7)، زیرا در چنین شرایطی مذهب به عنوان پناهگاهی در بحران­های زندگی به
شمار آمده و به
صورت پایگاه بسیار محکمی در مقابل دشواری­ها و محرومیت­های زندگی عمل می­کند (8).

در میان منابع مذهبی و معنوی بیشترین منبعی که مورد استفاده قرار می­گیرد، دعا است (9) چرا که دعا موجب کاهش اضطراب و ارتقای معنویت گردیده و روش مناسبی برای سازگاری با بیماری می­باشد (3). الکسیس کارل[1] فیزیولوژیست مشهور می­گوید دعا کامل
ترین امید و عالی
ترین معنا برای زندگی به حساب می­آید، زیرا دعا روح امید به آینده را زنده و به زندگی معنا و مفهوم می­بخشد (10). مطالعه­های گوناگون نشان داده
اند بین سلامت جسمی، سلامت معنوی، معنا در زندگی و دعا کردن ارتباط مثبت وجود دارد (11،12). برخی تحقیقات دیگر، مذهب و ایمان را برای بقا و مقاومت در برابر بیماری­های جدی لازم دانسته
اند (13). معنویت
می­تواند با افزایش بعد ایمان، موجب سازگاری بیمار با مشکل شود، به گونه­ای که بیمار بتواند مراحل آخر بیماری را به خوبی بگذراند (5).

تحقیقات مشخص کرده
اند که معنویت نه تنها بر حالت­های خلقی و سلامت روانی افراد موثر است، بلکه شرایط جسمانی آن
ها را نیز بهبود می­بخشد (14). افزایش سطح معنویت موجب کاهش مرگ
و میر در بیماران قلبی و کاهش فشارخون در بیماران مبتلا به پرفشاری خون و بهبود سریع­تر افسردگی
می­گردد. هم
چنین معنویت در سازگاری با بیماری
های شدید مانند سرطان موثر است و موجب کاهش درد در بیماران مبتلا به دردهای شدید عضلانی و اسکلتی می
شود (15).

در نهایت با توجه به اهمیت انجام مراقبت­های معنوی که امروزه یکی از وظایف پرستاران به شمار می­آید، پرستاران به عنوان عضو کلیدی گروه سلامت موظفند علاوه
 بر در نظر گرفتن جنبه­های جسمی و روحی بیمار، به عقاید و ارزش­های وی احترام بگذارند (8) و  با در نظر گرفتن ابعاد مذهبی و با دانستن وضعیت فرهنگی، بومی و مذهبی بیماران را بهتر درک نمایند (13). ولی به
دفعات مشاهده شده است که جهت انجام اعمال مذهبی بیمار، از سوی کارکنان درمانی کمک چندانی صورت نمی­گیرد. علاوه بر آن تا به امروز تحقیقات­ کمی در مورد مراقبت­های مذهبی از بیماران در کشور ما انجام گرفته و اطلاعات اولیه جهت انجام پژوهش­های گسترده وجود ندارد. لذا پژوهشگر بر آن شد تا به بررسی میزان تداوم دعا و اثر آن بر سلامت معنوی بیماران تحت درمان با دیالیز بپردازد.

 

روش
کار

این پژوهش یک مطالعه
ی توصیفی از نوع همبستگی یک گروهی و یک مرحله­ای است. جامعه
ی پژوهش را تمامی بیماران تحت درمان با همودیالیز مراجعه­کننده به مراکز همودیالیز استان گلستان در سال 1388تشکیل می­دهند که به روش سرشماری انتخاب شدند. نمونه­های این پژوهش شامل 245 نفر است که همگی مسلمان، دارای ملیت ایرانی، برخوردار از حداقل سواد خواندن و نوشتن و قادر به برقراری ارتباط جهت تکمیل پرسش­نامه می­باشند. افرادی که سابقه
ی بیماری­های روان
پزشکی مزمن داشتند و یا در گذشته و اکنون از مواد و داروهای روان
گردان استفاده می­نمودند، از این مطالعه حذف شدند. ابزارهای گردآوری اطلاعات شامل پرسش
نامه وضعیت جمعیت­شناختی، پرسش
نامه
ی استاندارد سلامت معنوی پولوتزین و الیسون[2] و پرسش
نامه
ی دعای پولوما و پندلتون[3] میباشند که پرسش­نامه­ی دعا در سال 1991 تهیه و توسط مراویگلیا[4] نیز مورد تجدید نظر قرار گرفت.

پرسش
نامه
ی سلامت معنوی حاوی 20 سئوال است که
10 سئوال اول سلامت مذهبی و 10 سئوال بعدی سلامت وجودی را اندازه
گیری می­کنند. نمره
گذاری سئوال­ها بر اساس مقیاس لیکرت 6 گزینه­ای از «کاملا مخالفم» تا «کاملا موافقم» انجام شد. در پایان، نمره
ی سلامت معنوی بر اساس مجموع نمره
ی تک تک سئوال­ها به سه سطح پایین (40-20)، متوسط
(99-41) و بالا (120-100) تقسیم
بندی شد. پایایی این ابزار در سال 1385 توسط رضایی در تهران با ضریب آلفای کرونباخ 82/0 مورد تایید قرار گرفت (11).

پرسش
نامه
ی 32 سئوالی دعا، شامل 17 سئوال در مورد تداوم آداب دعا کردن، 9 سوال در مورد تجربه­ی قبلی دعا است که به
صورت لیکرت 7 گزینه­ای «مطمئن نیستم»
(نمره
ی 1) تا «به طور مداوم انجام می­دهم» (نمره
ی 7) نمره
گذاری گردید. در آخر 6 سئوال نگرش بیماران نسبت به دعا را می­سنجد. پاسخ این سئوال­ها به صورت لیکرت 7 درجه
ای از «کاملا مخالفم» (نمره
ی 1) تا «کاملا موافقم» (نمره
ی 7)  نمره
گذاری شد. میزان دعا براساس مجموع نمره
ی حاصل از 32 سئوال فوق در سه سطح ضعیف (81-0) متوسط (162-81) و بالا (224- 163) تقسیم
بندی گردید. پایایی
3 بخش پرسش
نامه
ی تداوم دعا یعنی آداب دعا کردن، تجارب قبلی دعا و نگرش نسبت به دعا به ترتیب با ضرایب آلفای کرونباخ 75/0، 78/0 و 72/0 توسط مراویگلیا تعیین گردید و در ایران هم پس از ترجمه توسط رضایی با ضریب آلفای کرونباخ 79/0 مورد تایید قرار گرفت (11). در ابتدا پرسش
نامه وضعیت جمعیت­شناختی بیماران نظیر سن، جنس، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل، شغل، قومیت، محل سکونت، سابقه
ی بیماری، مدت بیماری کلیوی، مدت دیالیز، تعداد جلسه
ی هفتگی دیالیز  و سابقه
ی پیوند کلیه مورد پرسش قرار گرفت و سپس پرسش
نامه
های سلامت معنوی و دعا تکمیل گردید. اطلاعات بعد از کسب اجازه از مسئولین دانشگاه و رضایت آگاهانه
ی نمونه­های پژوهش جمع
آوری گردید.

داده­ها در نرم­افزار آماری SPSS نسخه­ی 16 و با استفاده از  آمار توصیفی (جداول، نمودار، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی (ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون
های تحلیل واریانس، تی، من
ویتنی و کروسکال والیس و آزمون­های اختصاصی توکی و شفه) تحلیل گردیدند.

 

نتایج

در ارتباط با مشخصات فردی، میانگین سن نمونه­ها
7/1 ± 6/47 سال بود که بیشترین درصد (28%) در گروه سنی بالای 60 سال قرار داشتند. هم
چنین بیشترین درصد نمونه­ها زن (2/50%)، متاهل (68%)، با سطح تحصیلات راهنمایی (30%)، از نظر قومیت فارس (30%) و از نظر سکونت، ساکن شهر (62%) بودند. از نظر شغل بیشترین درصد خانه
دار (32%) و 18 درصد نمونه­ها بی
کار بودند.

به
­طور میانگین مدت ابتلا به بیماری کلیوی 6 سال بود که بیشترین درصد (37%) کمتر از یک سال تحت درمان با همودیالیز قرار داشتند. 72 درصد نمونه­ها 3 بار در هفته دیالیز می­شدند. 18 درصد افراد سابقه
ی جراحی کلیه داشتند. از نظر سابقه
ی بیماری ­37 درصد مبتلا به پرفشاری خون و 29 درصد سابقه
ی دیابت داشتند.

 نمره
ی کل دعا با محاسبه
ی مجموع امتیازات تداوم دعا، تجربه
ی قبلی دعا و نگرش نسبت به دعا 8/9±4/174 محاسبه شد (جدول1). سطح دعا در بیشتر نمونه­ها (4/98%) به میزان بالایی بود. به
طوری
که در بعد تداوم دعا بیشترین درصد (98%) به میزان زیاد دعا می­کردند. در این بعد بیشتر نمونه­ها (5/44%) به
طور مداوم از خدا به خاطر نعمت­هایش تشکر می
نمودند. 42 درصد هم به­ طور مداوم از خداوند یاری
می­طلبیدند.

 

 

جدول 1- توزیع فراوانی مطلق و نسبی میزان تداوم دعا در بیماران تحت درمان با همودیالیز مراجعه­کننده به                            بیمارستان­های دانشگاه علوم پزشکی استان گلستان در سال 1388

 

ابعاد دعا

فراوانی متوسط

                 فراوانی زیاد

 

میانگین

 

انحراف معیار

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

آداب  دعا کردن (119-17)

4

6/1

241

4/98

2/95

 

6/6

تجربه­ی قبلی دعا (63-9)

46

8/18

199

2/81

9/46

 

6/4

نگرش دعا (42-6)

55

4/22

190

6/77

8/31

 

1/3

نمره­ی کل دعا (224-32)

4

6/1

241

4/98

9/173

 

8/9

 

 

 در بعد تجربه
ی قبلی دعا 2/81 درصد بیماران به
میزان زیاد از دعا استفاده می­نمودند. در این بعد 88 درصد نمونه­ها معتقد بودند که گاهی خدا بیماران را شفا خواهد داد. در بعد نگرش دعا 6/77 درصد نگرش بالایی نسبت به دعا داشتند. در این بعد 40 درصد افراد موافق بودند که خداوند مراقب
آن
ها است.

 هم
چنین نتایج پژوهش در مورد سلامت معنوی، نمره
ی سلامت مذهبی را 8/5±7/50 و سلامت وجودی را
1/4 ±3/51 نشان داد. در بعد سلامت مذهبی 57 درصد با این عقیده که خداوند غیرقابل تجسم است و هیچ­گاه به بندگان خود توجه­ی ندارد کاملا مخالف بودند. در بعد سلامت وجودی 67 درصد کاملا موافق این عقیده بودند که ارتباط با خداوند به آن
ها کمک می­کند تا احساس تنهایی نکنند.

 در مجموع نمره
ی کلی سلامت معنوی با میانگین و انحراف معیار 5/7 ± 102 در حد بالایی نشان داده شد که 72 درصد نمونه­ها سلامت
معنوی بالایی داشتند و 28 درصد باقی مانده از سلامت معنوی متوسطی برخوردار بودند. هم
چنین نتایج بین تداوم دعا با سلامت معنوی ارتباط معنی
داری را نشان داد (03/0=P) یعنی با افزایش میزان دعا سلامت معنوی بیماران افزایش می­یابد (جدول 2).

آزمون تحلیل واریانس بین دعا با قومیت افراد (04/0=P) و میزان تحصیلات (000/0=P) ارتباط معنی
داری را نشان داد که این ارتباط بین قومیت­های بلوچ، قزاق و کرد با قومیت فارس و ترکمن مطرح بود. به طوری
که نمره و میزان دعا در قومیت فارس و ترکمن بیشتر از آن
ها بود.

آزمون تحلیل واریانس و توکی بیشترین اختلاف دعا را در سطح تحصیلات دانشگاهی در مقایسه با سایر سطوح نشان داد، به این معنی که نمره
ی افراد تحصیل­کرده کمتر می
باشد. هم
چنین آزمون کروسکال والیس بین سلامت معنوی با شغل (04/0=P) ارتباط معنی
داری را نشان داد، به گونه­ای
که نمره
ی سلامت معنوی در افراد بی
کار و خانه
دار بیشتر از افراد
شاغل می­باشد.

 

 

جدول 2- تعیین ارتباط تداوم دعا با سلامت معنوی در بیماران بیماران تحت درمان با همودیالیز مراجعه­کننده به                              بیمارستان­های دانشگاه علوم پزشکی استان گلستان در سال 1388

 

سلامت معنوی

تداوم  دعا  متوسط

تداوم  دعا  بالا

جمع

 

سطح معنی­داری

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

فراوانی

درصد

متوسط

3

4

65

96

68

28

 

بالا

1

6/0

176

4/99

177

73

03/0

جمع

4

6/1

241

4/98

245

100

 

 

بحث و نتیجه­گیری

 بر اساس نتایج مطالعه­ی حاضرمشخص گردیده که میزان دعا و سلامت معنوی در بیماران تحت درمان با همودیالیز در سطح بالایی قرار دارد. نمره­ی بالای دعا و سلامت معنوی بیماران می­تواند تا حدود زیادی به فرهنگ مردم کشور ما وابسته باشد، زیرا با توجه به فرهنگ غالب مذهبی در جامعه
ی ایرانی و اعتقادات مردم، انتظار می­رود اعتقادات دینی به عنوان یک منبع سازگاری موثر واقع گردند.

عابدی به نقل از نیومن[5] نقش
های روان
شناختی مهم و بی­شمار مذهب را که مردم برای درک و کنار آمدن با رخدادهای زندگی به کار می­برند توصیف نموده است و عقیده دارد مذهب می­تواند در ایجاد احساس امید، نزدیکی به خدا و کمک به حل مشکل موثر باشد (16). در این مطالعه نشان داده شده است که بین دعا و سلامت معنوی ارتباط مستقیم وجود دارد. یعنی با افزایش دعا سلامت معنوی بیماران
افزایش می­یابد.

بالبونی[6] در مطالعه
ی خود بین حمایت­های معنوی در بیماران مبتلا به سرطان با کیفیت زندگی آنان ارتباط معنی
داری را نشان داد. به طوری
که هرچه سطح معنویت در این بیماران بالاتر باشد بهتر می­توانند با بیماری و مسایل مربوط به آن کنار آیند و روند بهبودی در آن
ها بهتر است (17). رضایی به نقل از مراویگلیا بیان می­کند دعا با وجود معنا در زندگی و سلامت معنوی در ارتباط است. زیرا دعا راه­کاری مناسب برای سازگاری با بیماری­ها به­شمار می­آید (11). عابدی و همکاران در مطالعه­ای بر روی موانع مراقبت­های مذهبی بیماران، عنوان می­دارند که انجام اعمال مذهبی و دعا و نیایش نه تنها بر حالت­های عاطفی بلکه بر کیفیت بدنی فرد تاثیر گذاشته و گاهی در عرض چند لحظه و یا چند روز بیماری جسمی را بهبود می­بخشد (8). لین[7] در مطالعه
ی خود عنوان می­کند بیمارانی که سلامت معنوی آن
ها تقویت شود به­طور موثرتری می­توانند با بیماری خود سازگار شوند و حتی مراحل آخر بیماری را به خوبی سپری کنند (18). درنهایت می­توان گفت مذهب وسیله­ای است برای تکامل سلامت معنوی، البته زمانی که به
خوبی به آن تمسک جسته شود. مددخواهی مذهبی (دعا کردن) عامل مواجهه با مشکلات و مسایل خاص بوده و موجب آرامش ­روانی بیماران می­گردد (19).

نتایج مطالعه­ی حاضر بین دعا با قومیت ارتباط معنی
داری را نشان داد. در دنیا بیش از 6500 مذهب وجود دارد ولی به
طور دقیق مشخص نیست که کدام مذهب در رشد سلامت معنوی تاثیر بیشتری دارد. در این مطالعه نمره
ی پایین دعا در برخی قومیت­ها (بلوچ، قزاق و کرد) ممکن است با اعتقادات و مسایل مذهبی قومیتی در ارتباط باشد که بحث در این زمینه نیازمند مطالعات کامل
تری است. زیرا در سایر گروه­ها نمره
ی دعا تفاوت زیادی نداشت. یعنی فارس، ترکمن، سیستانی و ترک تقریبا همه به یک میزان در برابر چنین شرایطی به خدا تمسک می­جستند.

هم
چنین نتایج بین دعا و سطح تحصیلات ارتباط معنی
داری را نشان داد. به
طوری که نمره
ی دعا در بیمارانی که سطح تحصیلات پایین­تری داشتند بالاتر بود. مراویگلیا در پژوهش خود بر روی بیماران مبتلا به سرطان دریافت که میانگین نمره
ی دعا در افرادی که تحصیلات پایین­تری دارند بیشتر است (20). هم
چنین آلگیر[8] و همکارانش نیز در تحقیقات خود عنوان نمودند بیماران با سطح تحصیلات پایین­تر از درمان­های مکمل و جای­گزین، مثل دعا بیشتر از افراد با سطح تحصیلات بالا استفاده می­نمایند (21). ولی برعکس این نتایج، هوندا و جاکوبسن[9] دریافتند اشخاصی که از سطح تحصیلات بالاتری برخوردارند بیش از سایر افراد متوسل به دعا
می­شوند (22). این پ‍ژوهش هم
چنین نشان داد بین نمره
ی سلامت معنوی با شغل ارتباط معنی
داری وجود دارد، به
طوری که بیشترین نمره
ی سلامت معنوی مربوط به زنان خانه­دار و افراد بی
کار بود. کراون[10] و همکاران عقیده دارند که زنان در برابر مردان از راه­های گوناگونی جهت مقابله با تنش در مواقع بحران استفاده می­کنند. این اختلافات بیشتر از آن­که به دلیل مسایل زیستی باشد به دلیل مسایل عاطفی، شخصیتی و جامعه
شناختی است. به ویژه این که نقش اجتماعی مردان در این میان بارزتر است. به
طور کلی مردان در مواقع بیماری به اندازه
ی زنان با عواطف سروکار ندارند. بنا بر این زنان بیشتر به سمت مسایل معنوی تمایل نشان می­دهند (23).

 با توجه به نتایج این پژوهش به طور کلی می­توان گفت انجام احکام دینی و مذهبی، منبع نیروبخش برای بیماران است و باعث افزایش سرعت بهبودی فرد می­شود. برعکس اگر مددجو عدم تطابقی بین آن چه از ایمانش ابراز می­نماید و اعمالی که انجام می­دهد ببیند، دچار زجر معنوی می­شود. در این حالت بسیاری از حالت­های اضطراب و افسردگی­های فردی، ناشی از ابتلا به زجر معنوی می­باشد (8) که در این راستا یکی از عوامل کاهنده
ی تاثیر فشارهای زندگی، باورهای مذهبی و دینی است (16). بر همین اساس معنویت دارای فواید بهداشتی چشم
گیری است که  می­تواند  منجر به  

 

بهبود  مراقبت شود و چنان­چه ارایه
دهندگان مراقبت، درصدد ارایه­ی مراقبت­های جامع هستند، باید علاوه بر توجه به جسم، ذهن، روان و نیازهای معنوی بیماران را نیز به رسمیت بشناسند (24). پرستاران به عنوان یک گروه حرفه­ای در طول مدت بستری و اقامت بیمار در بیمارستان باید وی را همراهی  نمایند، زیرا بیمارستان مکان مناسبی برای تشخیص آشفتگی
های معنوی است که پرستاران می­توانند با حمایت
های پرستاری و رفع نیازهای معنوی علاوه بر ارتقای سلامت معنوی موجب افزایش سلامت عمومی بیماران شوند (25). امید است با
به­کارگیری یافته­های این پژوهش و با همکاری جدی بین دست اندرکاران گروه سلامت برای اجرای احکام شرعی که امروزه به عنوان مراقبت­های مذهبی مطرح است، شاهد تاثیر این
گونه مراقبت
ها و ایجاد احساس آرامش و تسریع در روند بهبودی در این بیماران باشیم.



[1]Alexis Carrel

[2]Palutzian and Ellison

[3]Poloma and Pendelton

[4]Meraviglia

1Newman

2Balboni

3Lin

4Algier

5Honda and Jocobson

6Craven

 

1. Smeltzer SC, Bare BG, Hinkle JL, Cheever KH. Brunner and Suddarth textbook of medical surgical nursing. 11th ed. Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins; 2008:1521-52.
2. Rambod M, Rafiee F, Hosseini F. [Evaluated the quality of life in patients with chronic renal failure]. Life Journal 2009; 14(2): 51-61. (Persian)
3. Hojjati H, Motlagh M, Nori F, Sharifnia H, Mohamadnejad S, Hidare B. Relationship frequently pray with spiritual health in patients treated with hemodialysis. J Crit Care Nurs 2010; 2(4): 149-52.
4. AL-Arabi S. Quality of life: Subjective descriptions of challenges to patients with end stage renal   disease. Nephrol Nurs J 2006; 33(3): 285-98.
5. Seyedfatemi N, Rezaie M, Givari A, Hosseini F. [Prayer and spiritual well-being in cancer               patients]. Payesh 2007; 5(4): 295-304. (Persian)
6. Narimani M, Rafiq Iran S. [The relationship between methods of coping and mental health in patients treated with hemodialysis]. Journal of fundamentals of mental health 2009; 9(2): 117-22. (Persian)
7. Rippentrop EA. The relationship between religion/spirituality and physical health, mental health and pain in a chronic pain population. J Pain 2005; 116: 311-21.
8. Abedi H, Asgari M, Kazemi Z, Saffari F, Nasiri M. Religious care patients and the barriers. Journal of Teb and Tazkieh 2005; 4(53): 23-16. (Persian)
9. Hojjati H, Tahery N, Akhondzadeh G, Heydary B, Sharifinia H. Resorting to pray rate in hemodialysis patients referred to the hemodialysis center in Golestan province in 2009. J Crit Care Nurs 2010; 3(2): 75-9.
10. Hojjati H. [Comprehensive over view of mental health]. Tehran: Salamy; 2009: 270-310. (Persian)
11. Rezaei M, Adib M, Seyedfatemi N, Hoseini F. Prayer in Iran cancer patients undergoing             chemotherapy. J Complement Ther Clin Prac 2008; 14(2): 90-7.
12. Seyednavazy M. [Comprehensive public health]. 2nd ed.  Tehran: Smat; 2006: 65. (Persian)
13.  Hojjati H, Motlagh M, Nuri F, Sharifinia H, Mohammadnejad E, Heydary B. Relationship between different dimenshions of prayer spiritual health of patients treated with hemodialysis. J Crit Care Nurs 2010; 2(4): 151-4.
14. Cheraghi M, Molavi H. [The relationship between different dimensions of religiosity and general health in students of Isfahan University]. Journal of educational and psychological research of Isfahan University 2007; 2(2): 1-22. (Persian)
15. Jeanne M, Margaret T, Steffant H, Susan JB. Daily spiritual experiences of older adults with and without arthritis and the relationship to health outcomes. Arthritis Care Res 2008; 59(1): 122-8.
16. Abedi HA, Asgari M, Kazemi Z, Saffari F, Nasiri M. [Religious care patients and the barriers]. Journal of Teb and Tazkieh 2005; 4(53): 16-23. (Persian)
17. Balboni TA. Religiousness and spiritual support among advanced cancer patients and associations with end of life treatment preferences and quality of life. J Clin Oncol 2007; 25(10): 555-60.
18. Lin HR, Bauer-Wu SM. Psycho-spiritual well-being in patient with advanced cancer: An integrative review of the literature. J Advanced Nurs 2003; 44(1): 69-80.
 
19. Taleghani F. [The coping process in breast cancer patient]. Ph.D. Dissertation. Theran: Nursing school of Tehran University of Medical Sciences, 2005: 75, 78, 138. (Persian)
20. Meraviglia MG. Prayer in people with cancer. Cancer Nurs 2002; 25(4): 326-31.
21. Algier LA, Hanoglu Z, Kara F. The use of complementary and alternative (non-conventional)     medicine in cancer patients in Turkey. Eur J Oncol Nurs 2005; 9(2): 138-46.
22. Honda K, Jacobson JS. Use of complementary and alternative medicine among United States adults:The influences of  personality, coping strategies, and social support. J Prevent Med 2005; 40(1): 46-53.
23. Craven RF, Hirnle CJ. Fundamentals of nursing: Human health and function. 4th ed. Philadelphia: Lipphncott   Willaims and Wilkins; 2003: 1383-92.
 
24. Narayanasamy AR. The impact of empirical studies of spirituality and culture on nurse education. J Clin Nurs 2006; 15(7): 840-51.
25. Karimollahi M, Abedi HA, Yousefi R. Antecedents of spiritual distress experienced by Iranian muslims patients. Res J Biol Sci 2008; 3(5): 1815-46.